درهم‌تنیدگی دینداری و همگرایی اجتماعی در اندیشه امام موسی صدر

به گزارش ایکنا، نشست علمی «بررسی دین گفت‌وگویی از منظر امام موسی صدر» عصر امروز 27 آذرماه با سخنرانی رسول رسولی‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی به همت موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر برگزار شد.

وی در این نشست به معرفی مقاله خود در رابطه با دین گفت‌وگویی پرداخت و اظهار کرد: ابتدا یک تعریفی از دیالوگ  و گفت‌وگو ارائه کنم. گفت‌وگو یک هم‌سخنی همبستگی است. گفتگو تبادل آرا نیست بلکه هم‌افزایی در حل یک معضل است. گفت‌وگو با هم‌سخنی عادی از این جهت فرق دارد که هم همبستگی دارد و هم هدفمندی. دیالوگ از جایی آغاز می‌شود که بشریت آغاز می‌شود. در کتاب «حرکیه الایمان» تعریف امام موسی صدر از دین گفت‌وگویی یا جهان‌بینی امام در این نوع تعامل و تساوی بین انسان‌ها موج می‌زند. به اعتقاد ایشان گرچه حقیقت امر واحد است ولی بین انسان‌ها تقسیم می‌شود و هر کس بخشی از آن را دریافت می‌کند. حقیقت دست گروهی خاص نیست بلکه امری شناور است که صرفا افرادی به آن نزدیک می‌شوند که گشودگی ذهن داشته باشند. بر این اساس مسلمان در نگاه امام موسی صدر کسی است که تسلیم در برابر حقیقت است. ایشان همه دستور‌العمل‌های دین را برای تعامل و هم‌زیستی انسان‌ها برمی‌شمارد. امام در دین‌شناسی دنبال گونه‌ای گفت‌وگو است که منجر به تعاملی هدفدار می‌گردد چراکه دغدغه اصلی او پرداختن به حل چالش‌های جامعه بشری بوده است.

وی افزود: امام موسی صدر معتقد است گفت‌وگو باید هدفمند باشد، گفت‌وگو باید با پیش‌فرض ناتوانی ما باشد. همه ما نیازمند به دیگری هستیم و کسی کامل نیست، پس در گفت‌وگو موضع کسی که فقط می‌خواهد افاضه کند و دیگران از او استفاده کنند معنی ندارد و همه طرف‌های گفت‌وگو از هم بهره می‌برند چون انسان ذاتا کرامت دارد و انسان‌ها باید برابر انگاشته شوند. امام موسی صدر تاکید دارد در گفت‌وگو باید مشخص باشد اگر من نماینده شیعه یا کلیسا هستم این نمایندگی نمایندگی حقیقی باشد و شخص، در دین خودش عالم و شناخته‌شده باشد و اظهار نظرهای شخصی را به اسم یک دستگاه یا جریان و مکتب اعلام نکند تا گفت‌وگوها ثمر داشته باشد والا ممکن است تفسیرهای شخصی بیان شد و گفت‌وگوها بی ثمر باشد. در بخش دوم مقاله درباره چیستی دین گفت‌وگویی اشاره کردم. امام تاکید زیادی روی «کلمه» دارد. تاکید ایشان مرا متوجه نگاه بوبر می‌کند. بوبر تصریح دارد که ما در برابر کلام مسئول هستیم. در جهان‌بینی امام موسی صدر وقتی درباره کلام به عنوان ابزار دیالوگ صحبت می‌شود دقیقا همین فضا برای ما نشان‌داده می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه یادآور شد: ایشان می‌گوید قرآن برای ما مسئولیت می‌آورد و ما باید کلام خدا را محقق کنیم و در این تحقق مسئولیت داریم و نمی‌توانیم به یک تلاش علمی بسنده کنیم. نکته دوم گفت‌وگوی فعال برای تکریم زندگی است. امام موسی صدر گفت‌وگو را صرفا برای تبادل نظرات و تجارب نمی‌خواهد بلکه او زندگی‌محورانه به دنبال دیالوگ است. متاسفانه از سوی برخی علمای دین تکریم زندگی جایش را به تکریم مرگ داده است. بر این اساس پاسداری از حیات در کلام امام موسی صدر آشکار است. در بخش سوم مقاله بیان شده است که در نگاه امام موسی صدر نوع تعامل انسان با کلام الهی و کلام انسان‌ها تفاوت دارد. ایشان معتقد است باید کلمات الهی به فعل تبدیل شود و ما باید در قبال رنج‌هایی که مردم می‌کشند پاسخگو باشیم و باید بسیاری از شرایع بازتعریف شود و باید مبتنی بر کرامت انسان باشد. به همین بهانه دوست دارم این جلمه از بوبر را بخوانم: اگر کسی بخواهد با انسان‌ها صحبت کند ولی با خدا سخن نگوید کامل نیست، کسی هم که بخواهد با خدا صحبت کند ولی با مردم سخن نگوید گمراه است. این مطلب در حقیقت تشابه نگاه مارتین بوبر و امام موسی صدر را در مسئله کلمه و اهمیت سخن نشان می‌دهد.

پژوهشگر فلسفه دین ادامه داد: بخش چهارم مقاله ناظر به کارکردهای دین گفت‌وگویی است. تعامل با انسان‌ها، اعتدال و رشد متوازن دانش و پیشرفت شرط کمال دین گفت‌وگویی است. کاستن از رنج، آشتی، مبارزه با شیطان، مهربانی و صلح  هم کارکردهای دین گفت‌وگویی است که از خود جملات امام موسی صدر بیرون کشیده شده است. در بخش پایانی مقاله که بخش پنجم است شبهه سکولاریسم را پاسخ دادم. ایشان به دلیل انسان‌محوری و نگاه به دیگری به عنوان کسی که با من مساوی است، مورد انتقاد قرار گرفته است  و خیلی‌ها فکر می‌کنند چون در دغدغه‌های او انسان محوریت دارد لذا ایشان اومانیسم را دنبال می‌کند و می‌خواهد معارف دینی و تاکیدات دینی که انحصارگرایانه به نظر می‌رسد را کنار بگذارد و یک بی‌دینی و جریان سکولار را ترویج بدهد. ایشان با تاکید بر آیات قرآن کریم و نمونه‌هایی از نهج‌البلاغه توضیح می‌دهد به شدت دیندار است. در عین حال که خود را شیعه و مسلمان معتقد معرفی می‌کند اما معتقد است شیعه باید دغدغه‌مند نسبت به سایر انسان‌ها باشد به ویژه وقتی می‌خواهیم برای کشوری مثل لبنان تلاش کنیم. بنابراین همه ما با هر مسلکی که هستیم باید در جهت وحدت و آبادانی جامعه تلاش کنیم.

وی در ادامه تصریح کرد: در نتیجه گیری عرض کردم نگرش گفت‌وگوی به دین برخواسته از تفسیری است که ریشه در عمق وجدان امام موسی صدر دارد. این نگرش با توجه به مزایایی که نسبت به دینداری سنتی و مناسکی دارد بیش از دیگر تفاسیر از دین برای گره‌گشایی از جامعه مناسب است. باید توجه داشت امام موسی صدر در تفسیر سوره ماعون که پرارجاع‌ترین سوره در سخنان ایشان است بین دو نوع دینداری تمایز قائل می‌شود و دینداری مناسکی را در برابر دینداری ماعونی قرار می‌دهد که در آن مسئولیت اجتماعی لحاظ شده است. روایت گفت‌وگویی امام موسی صدر این مزیت را نسبت به دیدگاه‌های سنتی به دین دارد که آنها دین را در خدمت خدا می‌دانند ولی امام موسی صدر تفسیر این‌جهانی از دین ارائه می‌کند و خدا را از خدمت انسان بی‌نیاز میداند و دین و نهادهای منتسب به آن را در خدمت انسان و برای انسان و برای ساختن زندگی او در این جهان می‌داند.  

وی در پایان گفت: تفسیر او مزایای دیگری هم دارد. اولین مزیت زندگی‌دوستی، انسانیت و کرامت انسانی است. حال که کرامت انسان و توجه به زندگی او در همین دنیای مهم است آنچه ما را به این انسان مانوس می‌کند این است که او دارای بخشی از حقیقت است و برای نزدیک شدن به حقیقت او باید دست از انحصارگرایی برداریم. سومین مزیت این است تفسیری که او از عبادت و بهشت ارائه می‌کند تفسیری قرین معاشرت با انسان‌ها است و نه کنج عزلت گزیدن و فاصله‌گیری از آنها. ثواب نه به معنای پس‌اندازی برای جهان پس از مرگ بلکه برای تغییر نفس است و همچنان طناب آویخته‌ای است که یک سر آن دست خدا و سر دیگر آن در دست انسان است و آن هم هم‌گرایی و ارتباط با دیگران است. این زاویه دید امام موسی صدر با سوره حمد هم‌پوشانی دارد که می‌گوید صراط مستقیم راه «کسانی» است، یعنی صراط مستقیم صراط معیت با یک موجود زنده و یک انسان است، نه صرفا در یک راه و جاده بودن. مزیت پایانی هم این است که این نگاه با استحاله فرد در جمع مخالف است.  دیالوگ نباید به معنی و به نتیجه استحاله یکی در دیگری بی‌انجامد بلکه در فضای دیالوگ تک تک افراد حتی اگر انحراف معیار زیادی از میانگین جامعه داشت باشند به رسمیت شناخت می‌شوند و بر هیچ دیدگاهی خط قرمز کشیده نمی‌شود چون شاید بهرمند از بخشی از حقیقت باشد؛ لذا به جای حذف دیدگاه‌ها، امام قائل به اجماع است و مهمترین دغدغه‌اش همگرایی و هم‌افزایی است.