زینب(س)؛ الگوی عقلانیت و شجاعت توأم با حیا / متفاوت از الگوی سنتی و فمنیستی

فهیمه زارع، عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده، در گفت‌وگو با ایکنا، ضمن تسلیت وفات عقیله بنی‌هاشم، حضرت زینب(س) با تأکید بر لزوم تصویرسازی درست از شخصیت آن حضرت، گفت: آن حضرت می‌تواند به عنوان زنی که نسبت به اقتضائات زمان و مکان کنشگری و عاملیت دارد، در عرصه‌های مختلف برای زنان و دختران جامعه الگو  باشد، بنابراین نباید صرفاً تصویر یک بانوی مصیبت‌زده را از ایشان ارائه دهیم بلکه زینب(س) قهرمان، جریان‌ساز و در ابعاد زمانی و مکانی مختلف دارای تأثیرگذاری است.

وی افزود: برای اینکه پی ببریم چگونه می‌توانیم حضرت زینب(س) را الگو قرار دهیم به روایاتی رجوع می‌کنیم که در مورد آن حضرت از ائمه هدی(ع) وارد شده است؛ امام سجاد(ع) خطاب به حضرت زینب و بعد از ایراد خطبه در کاخ یزید در شام، فرمودند: «بحمدلله عالمة غیر معلمه ...»؛ شما عامله غیرمعلمه و فهیمه غیرمفهمه هستید؛ از دیگر القاب مشهور ایشان هم عقلیه هست؛ عقیله به عنوان مهمترین ویژگی شخصیتی آن بانو، به‌کارگیری عقل و تدبیر در کنشگری اجتماعی، سیاسی و خانوادگی و فردی است.

زارع تصریح کرد: یکی از نقاطی که تحلیل نادرست و نامناسبی از گفتمان اسلامی ارائه شده این است که اسلام زنی را می‌خواهد که در منزل بنشیند و کارهای خانه را بکند و اگر آگاهی و عاملیت و سوژگی هم نداشته باشد مهم نیست، در صورتی که ما زنانی مانند حضرت فاطمه(س)، حضرت زینب(س) و حضرت معصومه(س) را داریم که ضمن تعهد به نقش‌های جنسیتی و ساخت تکوینی و فطری جنس زن یعنی مادری و همسری، به هیچ عنوان این نقش‌ها با کم‌آگاهی، انفعال در برابر وقایع اجتماعی، سیاسی، کم سوادی و ... موازی نیست.

عبور از دو الگوی سنتی و فمنیستی

عضو هیئت علمی پژوهشکذه زن و خانواده با بیان اینکه ما در الگوهای زنانه با دو تیپ مواجهیم یکی الگوی سنتی که تنها به خانه و خانواده تعلق دارد، افزود: در این الگو، فرایند زندگی زن از پیش تعیین شده است؛ یعنی دختر به دنیا می‌آید و در جوانی در فرایند همسری و مادری قرار می‌گیرد و نسبت به حوزه عمومی دخالت و اثرگذاری ندارد، اما در مقابل، زنانی هستند که تعلق به عرصه خصوصی ندارند و متعهد به نقش‌های جنسیتی خودشان نیستند و خودش را صرفاً در شغل، تحصیل و فعالیت‌های مدنی و اجتماعی تعریف می‌کند، ولی در گفتمان اسلامی مواجه با الگوهایی هستیم که از این دو مدل عبور و ساختارشکنی کرده‌اند، چرا که زینب(س) در عین ایفای نقش‌های جنسیتی و حفظ حد اعلای حیا و مرزهای دینی عنصر تأثیرگذار سیاسی و اجتماعی فعال بود.

زارع تصریح کرد: ایشان همراه برادرشان در ماجرای کربلا وارد شدند و در این صحنه ما با زنی مواجهیم که خودآگاه، کنشگر و عامل است و این کنشگری بروزهای متفاوتی دارد؛ در کاخ یزید و ابن زیاد با منطق و لسان علوی خطابه ایراد می‌کنند و گاهی با گریه و شیون کنشگری خودر ا ایفا می‌کنند و در پشت همین بروز احساسات زنانه، هدفمندی یعنی آگاهی‌بخشی به جامعه مسلمین وجود دارد تا آنها نسبت به مخلوط شدن مرزهای حق و باطل آگاه شوند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده اظهار کرد: همه تلاش جریان فمنیستی در دو قرن 19 و 20  این بوده زنان را از حاشیه به متن و از انفعال خصوصی به کنشگری در عرصه اجتماع برسانند که البته مسیر را اشتباه طی کردند؛ این جریان تصور کرد رسیدن به کنشگری و عاملیت و جریان‌سازی و فعالیت اجتماعی لزوما در گرو به فراموشی سپردن نقش‌های جنسیتی و اقتضائات زنانه است؛ حال آنکه در گفتمان اسلامی با الگوهایی مواجهیم که متعهد به ساخت تکوینی خود هستند و در حیات سیاسی و اجتماعی هم مؤثر بوده‌اند.

کنشگری اجتماعی توأم با تعهد به ساخت تکوینی زن

زارع بیان کرد: برخی زنان و دختران ما تصور می‌کنند که نمی‌شود میان حیا و عفت و کنشگری اجتماعی تلفیق ایجاد شود در حالی که در زنان بزرگی مانند حضرات زینب(س) و معصومه(س) هر دو مورد وجود دارد؛ راویان نقل کرده‌اند که وقتی حضرت زینب(س) آنچنان در کاخ یزید خطبه خواند که من زنی این‌قدر ناطق و عالم و با حیا ندیدم؛ عرب به زنان بسیار عفیف و با حیا «خفره» می‌گوید و این روایت چنین تعبیری را برای حضرت زینب به کار برده است. آن حضرت(س) در همین خطبه ورق را به نفع اهل‌بیت(ع) در ماجرای کربلا بازگرداندند.

این پژوهشگر حوزه علمیه خواهران اظهار کرد: برخی از دختران امروز تصور می‌کنند با عبور از خط قرمزها می‌توانند خودشان مسیر خود را انتخاب کنند و خودشان سوژه‌های آگاهی هستند که خوب و بدشان را تشخیص می‌دهند در حالی که می‌‍بینیم در دام مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و نمایش ظاهر و بدن خود در شبکه‌های اجتماعی افتاده و همچنان «ابژه‌هایی» در دست کمپانی‌های سرمایه‌داری و شبکه‌های اجتماعی هستند و به نحوی بازی می‌خورند؛ این افراد ابزارهای جنسی هستند که نظام سرمایه‌داری از آنها سود می‌برد.

اخلاق مراقبت در بالاترین سطح

زارع تصریح کرد: اگر دختران به دنبال حیات خردمندانه، کنشگری و خودآگاهی هستند با مطالعه و مواجهه فعال با الگوهای اسلامی می‌توانند به بالاترین سطح از کنشگری اجتماعی برسند، حیات خردمندانه از مهم‌ترین ویژگی‌های زینب(س) است؛ زیرا ما با دختر جوانی در کوفه مواجهیم که جلسه تفسیر قرآن دارد؛ در کربلا مدیریت نمونه از خود بروز می‌‌دهد و با هر کسی با اقتضای حال خود گفت‌وگو دارد؛ الان فمنیست‌ها اخلاق مراقبت را طرح می‌کنند و ما در کربلا بالاترین وجوه اخلاق مراقبت و مدیریت احساسات و عواطف را شاهد هستیم.

این پژوهشگر بیان کرد: یکی از مواردی که امروزه میان دختران و پسران جوان رواج دارد، رجوع به آثار گرانقیمت برای کسب دانش در خودیاری در موقعیت‌های شکست است؛ در کربلا با وجود مصیبت‌های سنگین عاشورا، حضرت زینب با قوت قلب و روح بلند و سعه صدر و مقاوم ماجرا را مدیریت کرده و از موقعیت به ظاهر شکست به پیروزی قطعی رسیدند، ابن‌حجر عسقلانی شرح حال ماجرای گستاخی مرد شامی به سکینه را در قصر یزید مطرح و در آن از واکنش حضرت زینب به یزید یاد کرده است؛ ابن‌حجر سنی مذهب اعتراف کرده که من بانویی با این بلندای روحی ندیده‌ام.

وی افزود: بیان زینب(س) در سخنرانی در کاخ یزید ادبیاتی متناسب با مردم شام دارد که با ادبیات به کار رفته در خطبه در کوفه و کاخ ابن‌زیاد تفاوت دارد؛ ایشان به عنوان زن مسلمان از مردم‌شناسی و مخاطب‌شناسی بسیار قوی برخوردار بودند و این نشان می‌دهد یک زن مسلمان به هیچ عنوان نباید نسبت به اتفاقات رخ داده در جامعه بی‌تفاوت باشد، بلکه باید آگاه و علم و اثرگذار باشد.

شجاعت توأم با حیا

وی تأکید کرد: البته شجاعت آن بانو در مواجهه با جریان باطل، متهورانه و دور از حیا نبود بلکه الگویی زنده از عقلانیت، عفت و استقامت در ایشان وجود داشت. برخلاف الگوی فمنیستی امروز، حضرت زینب(س) به خوبی ساختار قدرت را با دو ابزار یعنی خطبه‌های منطقی و عقلانی و بروز احساسات و عواطف در هم کوبیدند و به آگاهی‌بخشی مردم پرداختند و صراحت حضرت زینب(س) در برابر ابرقدرت آن روز برای زنان و دختران امروز ما الگوست تا با رعایت حیا و عفت بتوانیم زنانی قدرتمند باشیم.