الهام، استمرار هدایت الهی پس از ختم نبوت

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی اسدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 12 آبان ماه در کرسی ترویجی سیر پیدایش و تحول نظریه الهام (با تأکید بر آیات قرآن) با بیان اینکه الهام به معنای القای برخی معارف به افرادی است که پیامبر هم نبوده‌اند، گفت: قرآن از تعبیر وحی برای آن استفاده می‌کند که با وحی نبوت تفاوت دارد، مانند وحی بر مادر موسی(ع)؛ این نوع الهام‌ها زمینه برای تولید نظریه در زمینه شناخت‌شناسی اسلامی است. منابع شناخت انسان مشخص است یا شناخت، تجربی است و انسان با مشاهده و لمس یکسری معارف را درک می‌کند و یا تحلیلی و استنتاجی و عقلی است که علوم عقلی محصول این نوع شناخت است.

 

وی بیان کرد: نوع سوم شناخت هم شناخت عرفانی، شهودی و الهامی است. مستند اصلی این نوع شناخت هم آیات قرآن است و بررسی تاریخی پیدایش نظریه الهام نشان می‌دهد که در چالش‌های کلامی در ذیل آیاتی چون الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ به وجود آمد و اینکه معنای استقرار خدا بر عرش چیست و حتی برخی قائل به تجسیم و تشبیه و ... شدند.

 

اسدی بیان کرد: برخی در ذیل آیه مطرح کردند که معنای این نوع آیات را نمی‌فهمیم مگر اینکه خداوند از طریق تزکیه و تهذیب نفس، معنای آن را به ما القا کند؛ به مرور این نظریه تکامل پیدا کرد و وارد عرفان و تصوف و فلسفه شد که نظریه کامل آن مرتبط با شیخ اشراق و فلسفه او هست. او معتقد بود فلسفه اشراق نتیجه القائات یک موجود قدسی در قلب و وجود من است و شرط درک فلسفه آن است که حداقل یک اربعین ریاضت برای درک این معارف بکشد. 

 

وی اضافه کرد: این معرفت الهامی و شهودی، زمینه و قلمرو و ابزار متفاوتی دارد. زمینه آن این است که انسان تزکیه نفس و تهذیب روحی داشته باشد و فرد تا روحش پاک نباشد، قادر به درک حقایق نخواهد شد و تنها ابزار آن هم دل انسان است. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه هر مؤمنی به اندازه تهذیب نفس و پاکی که دارد می‌تواند از مراتب مختلف الهامی و شهودی برخوردار شود که مرتبه نازله آن رؤیای صادقه است، اضافه کرد: بحث دیگر در این زمینه چالش‌های معرفت الهامی و نظریه الهام است، یعنی نسبت آن با معرفت وحیانی چیست و آیا با آن تفاوت دارد و نسبت آن با ختم نبوت چیست؟ و از کجا تشخیص دهیم این الهام رحمانی است و شیطانی نیست. 

 

اسدی با بیان اینکه این نوع الهام، ارتباط غیبی انسان با خداوند و مصداقی از امداد الهی است، تصریح کرد: خداوند انسان‌ها را به هیچ وجه رها نمی‌کند و به میزان ایمانش به او القائات دارد؛ البته این مقوله قبل از اسلام هم وجود داشته است و صرفاً منحصر به بعد از اسلام نیست و در طول تاریخ هم سابقه بارزی داشته است که نمونه آن مادر موسی(ع) است و البته مدعیان دروغین هم داشته است.

این پژوهشگر با بیان اینکه یکی از اتهامات مشرکین به پیامبر، کهانت و شاعر بودن است، اظهار کرد: این اتهام نشان‌دهنده یک نوع نگاه رایج در بین اعراب نسبت به پیامبر(ص) بود و آنان معتقد بودند شعر شعرا القائات جنیان است و شاعر هر زمانی اراده کند نمی‌تواند شعر بگوید و زمانی می‌تواند بگوید که جن مخصوص الهام به او داشته باشد و اینها چون می‌دانستند پیامبر با ملا اعلی مرتبط است لذا القائاتی به او صورت می‌گیرد و قرآن را هم از این سنخ می‌دانستند، به خصوص سوره‌های آهنگین و مسجع قرآن را. آنان معتقد بودند که کاهنان با شیطان مرتبط هستند و القائاتی دریافت می‌کنند.

 

اسدی بیان کرد: خداوند با صراحت تأکید فرمود که قرآن کریم، القائات شیاطین و اجنه  و ... نیست. مبنای این نظریه آن است که خدا همه پدیده‌های هستی را آفریده است و آن را به سمت اهداف و مسیری که برای هستی دارد، هدایت می‌کند و جواب موسی به فرعون هم گویای این مسئله است زیرا موسی در پاسخ او فرمود: قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ؛ یعنی خداوند همه را آفریده است و آن‌ها را هم هدایت می‌کند. در مورد زنبور عسل هم فرموده است ما به زنبور عسل وحی کردیم که الهام غریزی است و قرآن در مورد همه این‌ها تعبیر وحی را به کار برده است ولی مفسران از مفهوم الهام بهره برده‌اند که با وحی نبوت خلط نشود. 

 

اسدی با تأکید بر اینکه الهام تکوینی مربوط به جمادات است، بیان کرد: انسان هم طوری آفریده شده است که فطرت او خوب و بد را تشخیص می‌دهد و همین الهام، الهی است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: آیات مرتبط با الهام در قرآن متعدد است از جمله آیات مرتبط با داستان حضرت موسی(ع) و آیات مرتبط با حضرت خضر که پیامبر نبود ولی علم و معرفت و دانش ویژه به او الهام کرده بودیم لذا بنا شد حضرت موسی(ع) نزد خضر معارف را بیاموزد. در داستان حضرت داود(ع) و حضرت سلیمان(ع) هم نمونه‌هایی داریم که با پرندگان حرف می‌زدند و زبان آنان را می‌فهمیدند یا آیات مرتبط با داستان یوسف(ع) و به خصوص تعبیر خواب. 

 

وی افزود: در قرآن آیاتی داریم که اگر شما تقوا را مراعات کنید، خداوند مرز بین حق و باطل و فرقان را به شما می‌دهد و شما را به راه‌های خودش هدایت خواهد کرد. همچنین در بحث فلسفه هم بیان شد که مبنای فلسفه اشراق مبتنی بر الهام است. 

 

پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: شهید مطهری گفته است که شیخ اشراق متأثر از عرفان و تصوف اسلامی این فلسفه را بنیان نهاده است. 

 

اسدی اضافه کرد: نتیجه اینکه الهام گونه‌ای از گونه‌های هدایت الهی است، به ویژه بعد از اینکه ختم نبوت شده است، خداوند از این طریق انسان را هدایت می‌کند و هر کسی به اندازه تهذیب نفس و تقوای خود از آن بهره می‌برد.