بررسی قاعده لاضرر و لاحرج در کتاب «قواعد فقهیه» منتشر شد

به گزارش ایکنا، جلد دوم کتاب  «قواعد فقهیه» از آثار آیت الله سیدمحمدمحسن حسینی طهرانی نشر مکتب وحی منتشر شد. 

این اثر، متن «دروس قواعد فقهیه» آیت‌الله حاج سیدمحمدمحسن حسینی طهرانی است که در حوزه علمیه قم بیان شده است.

مؤلف در این کتاب، با نگاهی عمیق و مبتنی بر مبانی عقلی و شرعی، دو مورد از حیاتی‌ترین قواعد فقهی - حقوقی (لاضرر و لاحرج) را که در زندگی روزمره و اجتماعی کاربرد دارد، تحلیل و بررسی می‌کند. 

«قواعد فقهیه جلد دوم» که در 36 درس تنظیم شده، به بررسی مباحث تکمیلی «قاعدۀ لاضرَر و لاضرار» و همچنین تبیین و تحلیل «قاعده لاحَرَج» اختصاص دارد.

مباحث ابتدایی این اثر به «مجاری» قاعده اختصاص دارد و به این پرسش پاسخ میدهد که مجرای «لاضرر» کجاست؛ عقل یا شرع؟ و با این فرض که «لاضرر» یک قاعدۀ عقلائی است، نه صرفاً تأسیسی شرعی، این قاعده را به ضررهای فردی و اجتماعی و بحث «اصالت فرد یا اجتماع» پیوند می‌زند.

همچنین در این اثر با بررسی معنای «عرف» و ملاک‌های کلی شارع برای احکام امضایی، بحث «حق تألیف» از لحاظ شرعی، قانونی و عرفی مورد مداقه قرار میگیرد.

در ادامه، یکی از اساسی‌ترین مباحث، یعنی «قاعدۀ ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع» را مطرح و تبیین می‌شود که مراد از «عقل» در این قاعده، همان «قلب» و قوۀ عاقله‌ای است که در قرآن ذکر شده و دارای حجیت ذاتی است، اما به دلیل عدم اشراف بر جزئیات، نیازمند هدایت پیغمبر و امام است.

در پایان بخش اول کتاب، مباحث فنی و فقهی قاعده لاضرر مانند اشکال «تخصیص اکثر»، نسبت قاعده با احکام اولیه (حکومت یا تخصیص)، جریان قاعده در صورت «علم» یا «جهل» مکلف به ضرر، تعمیم قاعده به موارد «عدم الحکم» و «تعارض دو حکم ضرری» مطرح می‌شود.

بخش دوم این مجلد به «قاعده لاحرج» (نفی سختی و مشقت) می‌پردازد که برخلاف قاعده لاضرر که ریشه عقلائی دارد (عقل، ظلم را قبیح می‌داند)، قاعده لاحرج لزوماً عقلائی نیست (عقل، تحمل مشقت برای وصول به هدف را قبیح نمی‌داند)، بلکه یک قاعده تأسیسی و امتنانی شرعی است.

در این بخش، پس از بررسی وسعت و محدوده این قاعده، با استناد به روایات تأکید می‌شود که شارع دایره حرج را بسیار وسیع‌تر از مشقت‌های خیلی شدید دانسته و آن را به ارتکازات عرفی ارجاع داده است. همچنین در این اثر بررسی می‌شود که ملاک تشخیص حرج «نوعی» است (سختی برای عموم مردم) یا «شخصی» (سختی برای خود فرد)؟ که از دیدگاه مولف محترم، ملاک «حرج شخصی» است، زیرا این قاعده امتنانی است و امتنان باید شامل شخص فرد باشد اما در احکامی که ذاتاً حرجی هستند (مانند جهاد) موضوع از ادلۀ نفی حرج خارج‌ است.

شایان ذکر است کتاب قواعد فقهیه جلد دوم از «دوره علوم و مبانی اسلام و تشیع» در 480 صفحه توسط انتشارات مکتب وحی روانه بازار کتاب شده است.

«قواعد فقهیه» عبارت است از آن ضوابطی کلی که بر مصادیق و مسائل جزئی در ابواب گوناگون فقه منطبق می‌شود و حکم شرعی از طریق آن به‌دست می‌آید. از جمله این قواعد، قاعده لاضرر است که وارد کردن ضرر از ناحیه غیر به انسان را شرعا و حتی عقلا ممنوع می‌ کند. همچنین در قاعده لاحرج به نفی سختی و مشقت می‌پردازد، یعنی در اسلام حکمی که مستلزم مشقت شدیدی باشد به نحوی که مردم عادتاً آن را تحمل نکنند، الزام ندارد.