قرآن رمزدار؛ ماندگارترین اثر میرزا معتقد اهرمی

به گزارش ایکنا، امروز، 16 اسفندماه روز قرآنی بوشهر است، و مناسبت تعیین این روز وفات میرزا حسین معتقد هرمی ریشهری است که در این مجال به معرفی این شخصیت خواهیم پرداخت.

میرزا حسین معتقد ریشهری (فاضل اهرمی) 19 جمادی‌الاخر به سال 1253 هجری قمری برابر با 1211 هجری شمسی، در زمان سومین سال سلطنت پادشاه قاجار (1264- 1250 ق) به نام محمدشاه در خانواده‌ای اهل علم و تقوی و فرهنگ و ادب در اهرم از توابع تنگستان واقع در 27 مایلی جنوب شرقی بوشهر دیده به جهان گشود. پدرش شیخ حسن بن سلمان از فضلا و خواجگان ریشهر بود و مادرش سیده و بی‌بی خاتون نام داشت. میرزا حسین معتقد ریشهری متخلص به معتقد و مشهور به «معتقد اهرمی» یا «فاضل اهرمی» در قرن سیزده و چهار هجری روزگار می‌گذرانده است. او یکی از چهره‌های درخشان دانش و ادب بوشهر است. در دیوان اشعار خود به نام «جواهر الزواهر» تاریخ تولدش را چنین آورده : هزار و دوصد و پنجاه و سه زهجرت بود  که معتقد زعدم زد قدم به ملک وجود.

در کتاب سفرنامه یا «التدقیق فی سیر الطریق» تألیف مرحوم محمدعلی خان سدید السلطنه کبابی آمده است: میرزا حسین معتقد از افاضل روزگارند، مادرشان سیده و پدرشان از خواجگان ریشهر بوده‌اند در سال 1253 هجری قمری در اهرم متولد و در ریشهر نشو و نما یافته معتقد تخلص فرماید‌، در ادبیات نگارنده را استاد و تخلص از آن جناب دارم‌. به استناد صفحه‌ای اول جواهر الزواهر‌، پدر وی و خود آن بزرگوار ریشهری‌الاصل و اهرمی المولد و بوشهری المسکن بوده‌اند.

فاضل اهرمی بعد از تولدش در اهرم، در ریشهر یا «ریواردشیر» که در نزدیکی کناره غربی و در 6 مایلی شبه جزیره بوشهر واقع است نشو و نما یافته و تا پایان عمرش در آن جا زندگی می‌کرد و به لحاظ دین به آن بزرگوار معتقد ریشهری یا میرزای ریشهری گفته‌اند.

به نقل از محمد علی خان سدیدالسلطنه بندرعباسی در مقدمه صفحه اول کتاب خطی فاضل اهرمی به نام بقیه النقیه معتقد، در همان صغر تن و اوان طفولیت انوار فطانت و آثار ذکاوت در صباوت از ناصیه حال او هویدا بوده، وقتی 12 سال از مراحل زندگانی را پیمود چون در بضاعت پدر، کفاف تحصیل خود را نیافت حدود سال 1265 هجری قمری به قریه خورموج و ناحیه دشتی رفت، سال‌ها در ظل عطوفت بزرگان آن دیار مثل محمد خان دشتی از خوانین آن دیار که اهل جود و بخشش و شاعر و فاضل بود مشغول تحصیل شد. چون از علوم عربیه و فنون ادبیه تمتع کامل یافت، خود را به اساتید فقه و اصول سپرده از اساتید و رموز هر دو فن حظ و نصیب فراوان برد. پس از آن برای پیشرفت در علوم دینی برای تحصیلات تکمیلی عازم نجف اشرف می‌شوند. چه مدت در نجف ساکن و از محضر کدام اساتید کسب فیض کرده معلوم نیست ولی مسلم و محقق که اساتید مطرح آن زمان در عراق آیت‌الله میرزای شیرازی‌، آخوند خراسانی‌، شیخ عبداله مازندرانی‌، آیت‌الله یزدی و ... بوده‌اند.  میرزا حسین در نجف اشرف ملبس به لباس روحانیت می‌شود. تا زمانی که در نجف بوده و حتی بین سال‌های 1273 تا 1276 . ق. که از عراق برگشت بوشهر هنوز متأهل نشده بودند چون تولد فرزند بزرگ او محمدعلی در سال 1281. ق است در این زمان در حدود 28 سال سن داشت، مدت کمی پس از بازگشت از نجف، پدرش در 30 رجب سال 1278. ق. فوت می‌کند در این رابطه معتقد اهرمی به خاطر درگذشت پدر در کتاب بقیه النقیه اثر خود یک بیت شعر سروده است: معتقد بابش حسن شد زین جهان دون نواز   شنبه عصری سیم از ماه رجب بعد از نماز.

روحانی بزرگوار معتقد اهرمی، پس از انجام تحصیلات حوزه وی و بازگشت از عراق چندین سال قبل از تأسیس مدرسه سعادت مظفری در بوشهر، احمدخان دریا بیگی حکمران بوشهر و خلیج فارس، سرپرستی مکتب خانه معروف شبانه‌روزی «احمدیه» که در خانه حاج محمد حسین آل صفر، در محله شنبدی بوشهر (نزدیک حسینیه کازرونی) قرار داشت به عهده میرزا معتقد اهرمی و آموزگاری را به عهده شخصی به نام میرزا آقا می‌گذراند. دریا بیگی بنیان مدرسه سعادت را با تغییراتی در همین مکتب‌خانه آغاز می‌کند و در سال 1318 ه ق برابر با 1278 ه . ش در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار این مدرسه توسط دریا بیگی در بوشهر تاسیس می‌شود. در آن تاریخ میرزا حسین معتقد به عنوان معلم ادبیات فارسی و علوم دینی این مدرسه در کنار برادران سعادت (مرحوم شیخ محمدحسین و مرحوم شیخ عبدالکریم) و سایر بزرگان علم و ادب و فرهنگ این شهر و دیار سالهایی پر افتخار از عمر پربرکت خود را به‌عنوان اولین معلمین مدرسه سعادت در راه آموزش و افاضه علم و نور و معرفت به نونهالان و نوجوانان و جوانان آن روزگاران سپری ساختند. ولی دیری نپایید که از صحبت ناس ملول و در گوشه انزوا آرمید .

فاضل اهرمی، از جمله شخصیت‌های  مهم علمی‌، فرهنگی و دینی مطرح در زمان خویش و یکی از بانیان و پایه‌گذران اولیه مدرسه سعادت بوشهر و حتی از معماران فرهنگ جنوب بوده است.

میرزا حسین از دو همسر خود به نام‌های حیات و زهرا، صاحب سه فرزند پسر به نام‌های میرزا محمد‌علی ، میرزا حسن و میرزا احمد و دو فرزند دختر بود. پسر اول میرزا محمد‌علی‌، در رشته‌های هنر، شاعری و معماری و فرزند سوم میرزا احمد، در رشته‌های خیاطی و طراحی لباس متبحر بودند. معتقد در جنگ جهانی اول در زمان سلطنت احمدشاه قاجار و متعاقب آن که بوشهر در 26 رمضان 1333 ه . ق به اشغال نظامی انگلیس در آمد در قید حیات و هشتاد ساله بوده است.

بنا به گفته خویشان و نزدیکان، وی زندگی بسیار ساده و زاهدانه و منظم و حساب شده‌ای داشته، در محل سکونت محقر خود در ریشهر، لحظات شبانه‌روز خود را چنان برنامه ریزی کرده بود که علاوه بر پرداختن به وعظ و سخنرانی و مداحی اهل بیت(ع) در اعیاد مذهبی و ایام سوگواری ائمه در ماه‌های محرم و صفر و سایر ایام‌، به کتابت کلام الله مجید و تألیف و تصنیف کتب متعدد‌، به برپایی و تشکیل کلاس فقه و اخلاق و احکام و تدریس قرآن کریم نیز اشتغال داشته که اسامی بعضی دانش‌آموختگان وی عبارتند از: محمد علی خان سدید السلطنه، مرحوم حاج ملا علی بوشهری، مرحوم حاج شیخ ابراهیم آل عصفور و ... .

معتقد برای گذراندن حیات، به دسترنج خود اکتفا می‌کرده و به گفته سدید السلطنه در کتاب سفرنامه 1362 با تحریر در محکمه امام جمعه روزگار می‌گذرانده است.

کتابخانه و گنجینه او در محل زندگی‌اش ریشهر دو بار در زمان حیاتش و بار دیگر بعد از فوتش مورد دستبرد قرار گرفت اما فقط کتاب جواهر الزواهر و یک جلد قرآن مرموز دست‌نویس او به جای ماند، آثار قلمی میرزا حسین معتقد ریشهری (فاضل اهرمی) که کمتر به مرحله طبع و انتشار رسیده عبارتند از:

1-    کتابت قرآن (مرموز) تعداد 7 نسخه کامل هر کدام سی جزء .

2-    کتابت تعداد 8 جلد اجزا قرآن به صورت (سی پاره ـ شصت پاره ـ یکصد و بیست پاره).

3-    کتابت 1 جلد شصت پاره قرآن کریم از آیه 87 لغایت 147 سوره نساء (جداگانه).

4-    تألیف دیوان (جواهر الزواهر).

5-    تألیف کتاب دلائل الظهور و علائم الحضور.

6-    تصنیف کتاب مجموعه الطایف .

7-    تصنیف کتاب بقیه النقیه (خطی).

8-    تصنیف کتاب کشف الحقایق ... الدقایق (خطی).

9-    تألیف رساله سیاسی (احیاء المله).

10-  تحریر و برگردان کتاب جامع الغواید (رساله علاج امراض) به نظم و نثر .

11-  شرح کتاب (حل الغز) شرح لغز (خطی).

12-  شرح دعای سمات از ادعیه اسلامی (خطی).

13-  شرح رساله (فی حجیته الظن) نوشته محمد بن آل عصفور (خطی).

14-  دو نسخه دست نویس آن جناب مربوط به قرار داد و عقد و نکاح .

تنها اثر چاپ شده او کتاب «جواهر الزواهر» و قرآن دست‌نویسش به نام «مرموز» است. دیوان جواهر الزواهر مجموعه‌ای از اشعار است و آن چه در مجموعه اشعار این دیوان غالب است ذکر و بیان مناقب آل علی (ع) و به‌ویژه انتظار در ظهور امام قائم(عج) است.  این دیوان بار اول در سال 1309 ق بنا بر توصیه مرحوم محمد علی خان سدید السلطنه در شهر بمبئی هندوستان، بار دوم در سال 1324 ق بنا به فرمایش آقا میرزا محمد صادق خان جلال لشکر در مطبعه گلزار حسینی شیراز، و بار سوم در سال 1377 ه . ش از طرف مرکز بوشهر ( بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر فعلی ) و به کوشش حسین معتقد نوه میرزا حسین معتقد با اضافاتی در آخر کتاب در چاپخانه سپهر قم چاپ و منتشر شده است. او را می‌توان پرکارترین شاعر شناخته شده استان بوشهر در حوزه شعر شیعی محسوب کرد، چرا که از 46 قطعه شعر دیوانش، 26 قطعه آن درباره واقعه جانسوز عاشورا و 20 قطعه دیگر را به دیگر بزرگان خاندان وحی تقدیم داشته است.

قرآن مرموز یا رمزدار، قرآنی 795 صفحه‌ای دست‌نویس عارف کاتب و حافظ قرآن میرزا حسین معتقد اهرمی که کتابت آن در تاریخ هفتم ماه رمضان سال 1299 هجری قمری خاتمه یافته است، ارزشمندترین و ماندگارترین اثر به جای مانده از آن بزرگوار است. فاضل اهرمی در صفحه پایانی این قرآن با خط خود فهرستی از 15 مورد نسخ نوشته شده را که با ذکر شماره و نام به رجال و شخصیت‌های زمان خود اهدا کرده ارائه کرده است. از جمله وقف یک نسخه قرآن مرموز کامل به موزه قرآنی آستان قدس رضوی مشهد قرآن دست‌نویس معتقد اهرمی توسط بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر در پاییز سال 1391 ه . ش به چاپ رسید و در روز 13/9/1391 ه . ش در برنامه مراسم تجلیل از روحانیت استان در مصلای نماز جمعه بوشهر توسط نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه بوشهر آیت‌الله صفایی بوشهری با حضور جمعی از بزرگان علمی و مذهبی کشور از همین قرآن رونمایی شد.

سرانجام این عالم بزرگ در زمان چهاردهمین سال سلطنت احمدشاه هفتمین و آخرین پادشاه قاجاریه (1327ق 1344 ق) در سن 88 سالگی‌، عصر جمعه، 22 شوال 1341 هجری قمری برابر با سال 1299 هجری شمسی در ریشهر دار فانی را وداع گفت. 

توسط پسرانش از جمله پسر کوچکش میرزا احمد معتقد بنا به وصیت پدر برای او سنگ مزاری با نوشته و اشعاری جالب در زیر مقبره مخروطی شکل کوچکی می‌سازند ولی چون با گذشت حدود 80 الی 88 سال مخروبه شده بود، در تیرماه سال 1387 ه. ش توسط سازمان میراث فرهنگی بوشهر تخریب و ظرف مدت یک سال ساماندهی و در مراسمی در سال 88 آرامگاه جدید آن عالم در ریشهر از سوی نماینده ولی فقیه در استان و تعداد زیادی از معتمدین و اهالی ریشهر افتتاح شد.