خدمات چشمگیر علمای هند در زمینه ترجمه و تفسیر قرآن

به گزارش ایکنا، معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشست مجازی «نگاهی به تراجم و تفاسیر قرآن کریم مفسران هندی دوران معاصر» را در قالب اولین نمایشگاه مجازی قرآن کریم جمعه، سوم اردیبهشت 1400 برگزار کرد. این وبینار تخصصی با مدیریت محمود واعظی، مشاور بین‌الملل معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد.

در این  وبینار دکتر غلام یحیی انجم، استاد دانشگاه همدرد و محقق قرآنی، مولانا محیی‌الدین قاضی، پژوهشگر قرآنی در دانشگاه اسلامیه و مدیر ماهنامه «زندگی نو» و دکتر مهدی موسوی استاد دانشگاه ادیان و مذاهب قم، مباحثی را حول این موضوع ارائه کردند.

آغاز و توسعه تفسیرنویسی در هند

در ابتدا دکتر غلام یحیی انجم، استاد دانشگاه همدرد و مؤلف 34 کتاب به زبان عربی و اردو در زمینه فرهنگ، تمدن و علوم اسلامی به ارائه مقاله خود با عنوان «تفاسیر معاصر قرآن در شبه قاره» پرداخت.  

یحیی انجم گفت:  قرآن کریم، جامع‌ترین كتاب آسمانی است و مطالب و محتوای گوناگونی را در خود جای داده است. گروهی از محققان می‌گویند که کلمه قرآن یک اسم ثابت است و افرادی مثل ابن کثیر مکی و امام شافعی نیز اسم ثابت می‌دانند. گروه دوم از دانشمندان می‌گویند که قرآن مشتق یک اسم ثابت نیست.

وی  افزود: ابوبکر، اولین خلیفه‌ای است که تفسیر را شروع کرد در حالی که از حضرت علی(ع) روایات بیشتری در رابطه با تفسیر قرآنی نقل شده است. این بدان دلیل بود که آن سه خلیفه(ابوبکر، عمر و عثمان) بیشتر وقت خود را متمرکز بر فتوحات و اداره کردن خلافت کرده بودند و فرصت کافی برای تفسیر قرآن به طور منظم نداشتند.

انجم ادامه داد: قرآن کریم به زبان عربی است. هدف اصلی آن اعراب بودند، بنابراین درک قرآن کریم برای آنها کاری چندان دشوار نبود اما با گسترش یافتن دین اسلام به مرزهای دیگر لازم بود که معانی و حکمت‌های قرآنی به زبان‌‌های دیگر به غیر از عربی نیز توضیح داده شود و مردم از معنای آن آگاه شوند.

وی ادامه داد: اولین تفسیر غیر عربی قرآن کریم به زبان فارسی تألیف شد که در اصل تفسیر عربی محمد بن جریر طبری (متوفی 3 هجری) در جامع البیان فی تفسیر القرآن بود.

یحیی انجم افزود: نام هیچ تفسیری را قبل و بعد از فتح هند توسط محمود غزنوی در شبه قاره نمی‌یابیم. آنچه که معروف بوده این است که سادات محمد اسماعیل بخاری، عالم بزرگ تفسیری بود که در لاهور قرآن تدریس می‌کرد اما گفته می‌شود که آغاز ترجمه فارسی قرآن کریم متعلق به قرن هفتم هجری و منسوب به شیخ سعدی است. اما برخی از تاریخ‌دانان با این نظر مخالف‌اند.

وی ادامه داد: بنابر برخی منابع، نخستین تفسیر در منطقه شبه قاره هند در قرن پنجم هجری از سوی ابن التاج نوشته شده است. این تفسیر «جواهرالقرآن» نام دارد.

این محقق علوم اسلامی ادامه داد: سر سید احمد خان از روش مفسران باستان منحرف شد و قرآن كريم را با نام «تفسير القرآن هو الهدی والفرقان» آغاز كرد و آن را تا آخر عمر ادامه داد اما تفسير وی تكميل نشد.

به گفته وی کنز الایمان سید اشرف جهانگیر سمنانی حیدرآباد دکن در زمان سلطنت امپراتوری بهمنی (قرن هشتم هجری) یکی از معروفترین تفاسیر آن زمان به شمار می‌رود.

وی ادامه داد: در عین حال درمورد اینکه چه کسی اولین بار تفسیر قرآن کریم را در شبه قاره نوشت اختلاف نظر وجود دارد. بنابر منابع مختلف، اولین تفسیر عربی توسط ابوبکر اسحق بن تاج‌الدین ابوالحسن (متوفی 5 ق) که حنفی بود و به ابن التاج معروف بود، نگاشته شد. دومین نامی که در این زمینه مطرح است، مولانا نظام‌الدین الحسن بن محمد بن الحسین قمی نیشابوری و سپس دولت‌آبادی است.

به گفته این پژوهشگر قرآنی روند نوشتن تفسیر به زبان فارسی از دوران اکبری آغاز می‌شود؛ در همان دوره، فتح‌الله شیرازی تفسیر قرآن کریم را با نام «منهاج الصدیق» نوشت.

وی افزود: در هند، کمتر از صد تفسیر کامل به زبان‌های مختلف نوشته شده است اما تعداد تفسیرهای کامل زیاد نیست. معروفترین آن به شرح زیر است:

تفسیر عبد بن حمید از حافظ ابومحمد عبد بن عبد حمید بن نصر م. 245 ه؛ کاشف الحقایق وقاموس الدقائق از شیخ  محمد بن احمد تانیسری م. 684ه؛ تفسیر ملتقط از سید محمد حسن گیسو دراز گلبرگه م. 828 ه؛ تبصیر الرحمن و تیسر المنان از  شیخ علی بن احمد المهایمی م. 835ه؛  تفسیر القرآن از سید عبدالوهاب بخاری م. 932ه؛ تفسیر محمدی ، از شیخ حسن بن محمد میانجو گجراتی م. 982ه؛ تفسیر نور النبی از خواجه حسن ناگوری م. 1001ه؛  منبع العیون المعانی از  شیخ مبارک ناگوری م. 1001ه؛ سواطع الهام، از ابو الفیض فیضی م. 1004ه؛  تفسیر اکبری از ابوالفضل العالمی م. 1011ه؛ بیان القرآن از قاضی عبدالشهید سهالوی؛  تفسیر نظامی از شیخ نظام الدین تانیرسی م.1024ه؛  انور الاسرار از عیسی بن قاسم سیندی م. 1031ه؛زبدۃ التفاسرر للقدماء المشاهیر از شیخ الاسلام بن قاضی عبد الوهاب گجراتی م. 1109ه؛ تفسیر قرآن از  محبوب عالم م. 1111ه؛ التفسیرات الاحمدیه از شیخ ملا جیون م.1130ه؛ تفسری احمدی از  شیخ احمد م. 1130ه؛ثواقب التنزل فی اناره التنزیل از اصغر بن عبدالصمد قنوجی م.1140ه؛ قرآن القرآن بالبیان از شیخ کلیم الله جهان آبادی م. 1141ه؛ فتح الرحمان از شاه ولی الله محدث دهلوی م. 1197ه؛  فتح العزیز از شاه عبدالعزیز محدث دهلوی م. 1227ه

وی ادامه داد: قرآن کریم توسط علمای هندی به زبان‌های اردو، پشتو، هندی و انگلیسی بیش از بیست بار ترجمه شده است. تفسیر قرآن مولانا ابوالکلام آزاد، تفسیر قرآنی مولانا ابوالعلا مودودی، مولانا احمد رضا خان بریلوی ترجمه قرآنی مولانا احمد رضا خان و تفسیر خزاین العرفان القرآن به طور ویژه در هند فعلی تفاسیر حایز اهمیت محسوب می‌شوند.

مفسران اردوی قرآن کریم

این پژوهشگر قرآنی هند ادامه داد: پس از زبان عربی، زبان اردو یکی از مهمترین منابع تفسیر قرآنی است. برخی از مهمترین تفاسیر قرآن به این زبان عبارتند از «بصائر القرآن» نکهت شاهجهان پوری از بمبئی که در 1731 چاپ شده است؛ «چراغ ابدی» عزیزالله همرنگ اورنگ آبادی دکن این فقط ترجمه آخرین جزء  قرآنی است که در سال 1221ه چاپ شده است. ترجمه قرآن کریم توسط حکیم شریف احمد خان دهلوی (متوفای 1222ه؛ ترجمه قرآن توسط شاه عبدالقادر دهلوی (متوفی1230 هجری) این ترجمه بسیار معتبر و مشهور است؛ ترجمه قرآن توسط شاه رفیع‌الدین محدث دهلوی (متوفی 1233 هجری) این ترجمه نیز معتبر و مشهور است.

ترجمه‌های منظوم قرآن کریم در هند

وی سپس به برخی از ترجمه‌های منظوم قرآن در شبه قاره اشاره کرد از جمله: «قرآن مع منظوم اردو ترجمه»، این ترجمه شاهکار شخصی بنام محمد حسن است و مجموعاً دارای 25000 بیت 933 صفحه است و در لكهنو چاپ شده است؛ «افصح الکلام»، این ترجمه قرآن کریم توسط شاعر مشهور آقا قزلباش از حیدرآباد و لاهور چاپ است؛ «تحفة المؤمنین»، این نسخه فارسی ترجمه جزء عم یتسائلون قرآن کریم است که احمدالدین به صورت منظوم درآورده و در لاهور چاپ شده است؛ ترجمه منظوم سوره فاتحه که  غلام یحیی انجم این سوره را به صورت منظوم ترجمه کرده که در مجموعه شعر وی «آبشار» گنجانده شده است؛ «تفسیر سوره یوسف» نوشته اشرف دهلوی کشمیری لاهور که در لاهور منتشر شده است؛ «تفسیر نبوی» نوشته نبی بخش حلوایی ترجمه منثور به زبان اردو و منظوم به زبان پنجابی است 15 جلد دارد و ...

لزوم پرهیز از دخالت عقاید شخصی در مطالعات قرآنی

سپس مولانا محیی‌الدین قاضی، پژوهشگر قرآنی در دانشگاه اسلامیه و مدیر ماهنامه «زندگی نو» به نقد مقاله غلام یحیی انجم در زمینه تفاسیر شبه قاره پرداخت و نکاتی را یادآور شد.

وی با تشکر از برگزارکنندگان این وبینار گفت: غلام یحیی انجم تعداد زیادی از کارها و آثار مختلف انجام داده که باید از ایشان قدردانی کرد. اما برخی از اظهارات او دقیق نیست.

وی در مورد برخی نکات اشاره شده در مقاله یحیی انجم نقدهایی را به لحاظ صوری و محتوایی وارد دانست. وی گفت که یحیی انجم در بحث علمی، گرایش‌های عقیدتی خود را دخالت داده است و در هنگام  صحبت از برخی تفاسیر، به مدح آن پرداخته و برخی تفاسیر را مورد انتقاد قرار داده است. وی در پایان از برگزاری چنین وبینارهایی قدردانی کرد.

ضرورت رویکرد روش‌شناسانه در مطالعات قرآنی 

سپس دکتر موسوی با تشکر از برگزاری این وبینار و مهمانان گفت: می‌خواهم از نظر روش‌شناسی این بحث را دنبال کنم. موضوع نخست این است که باید ابتدا بازه زمانی را مشخص کنیم. در این مقاله تفاسیر شبه قاره از ابتدا تا زمان حاضر بررسی شده که با موضوع بحث یعنی تفاسیر معاصر همخوانی ندارد. همچنین باید تفاسیر را از نظر روش‌شناسی آنها دسته‌بندی کنیم. باید تفاسیر را از نظر مکاتب فکری و رویکرد آنها تقسیم‌بندی کنیم. ما در شبه قاره با تنوع فکری روبه‌رو هستیم. مثلاً تفاسیر رویکرد اجتماعی، جریان بریلوی، جریان دیوبندی، جریان اهل حدیث، صوفیه، رویکرد عقلی و ...

در این مقاله مشخصات و ویژگی‌های رویکردهای مختلف مشخص و تعریف نشده است. تفسیر ابوالعلا مودودی تفسیری اجتماعی است که نسل جدید مخاطب آن است برای همین عبارات و کلمات ساده در آن استفاده شده است.

قرآن، زمینه‌ای برای نزدیکی مسلمانان ایران و هند

در پایان، دکتر محمد علی ربانی، رایزن فرهنگی ایران در دهلی از برگزارکنندگان و اساتید سخنران در این وبینار قدردانی کرد. وی قرآن را زمینه‌ای برای نزدیکی مسلمانان هند و ایران دانست و با اشاره به روابط و تعاملات تاریخی ایران و هند گفت که نشست‌هایی مانند این وبینار می‌تواند به شناخت خدمات مسلمانان هند به فرهنگ و تمدن اسلامی کمک کند.