بردبارانِ دانشمند؛ توصیف زیبای امیرالمؤمنین از توجه متقین به علم نافع

 

در نوبت‌های پیشین، وضعیت سپری شدن شب‌های متقین در کلام امیرالمؤمنین(ع) بیان و روشن شد که متقین کسانی هستند که بخشی از شب را به نیایش پروردگار، تلاوت قرآن و استغاثه به درگاه حضرت حق برای رهایی از آتش دوزخ سپری می‌کنند. همچنین آنان به نماز مشغولند و به قیام و رکوع و سجود می‌پردازند تا راه و رسم بندگی را به جای بیاورند.

 

این نکته را هم بد نیست اشاره کنم که در آیات متعدد قرآن کریم به این موضوع اشاره شده که برای مؤمن و پارسایان، مقامی متصور است که رسیدن به آن مقام، غیر از عبادت و تهجد شبانه، ممکن نیست. متقین بخشی از شب را به نافله و انجام عبادت و نیایش می‌پردازند تا ای بسا خداوند تو را به مقام محمود برساند. نیایش‌های شبانه آغشته به ریا و تظاهر نیست و اخلاص دارد و حالِ خوش بندگی در آن خلوتی که غیر از بنده و خدا وجود ندارد زمینه‌های استجابت بیشتر و بهتر دعا را فراهم می‌کند.

 

اما امیرالمؤمنین(ع) بعد از توصیف حال متقین در ساعات شب، به سبک زندگی روزانه آنها می‌پردازد و می‌فرماید: در ساعات روز آنان را حلیم و عالم می‌بینی. حلیم به معنای بردبار و حلم به معنای بردباری است. خصوصیت اخلاقی نیکو و متعالی و ارزشمندی که باعث می‌شود انسان زود از کوره در نرود و نسنجیده نسبت به محرک‌های بیرونی واکنش نشان ندهد. در بسیاری از متون دینی ما حلم به معنای بردباری، همراه با علم آمده است.

 

حلیم یکی از صفات حضرت پروردگار است که با علیم آمده است. خداوند هم علیم یعنی دانا و هم حلیم یعنی بردبار است. از نشانه‌های حلم پروردگار این است که در عقوبت بندگان شتاب نمی‌ورزد. در کیفر دادن به خطاکاران تعجیلی ندارد و از خصوصیات بسیار پسندیده مؤمنان همین صفت حلم است؛ حلمی که زائیده علم است. وقتی که انسان علم کافی برای قضاوت در مورد یک پدیده خارجی نداشته باشد خود به خود براساس احساس و عواطف قضاوت می‌کند و غالباً در چنین مواردی در قضاوت خود، راه به خطا می‌برد لذا امیرالمؤمنین(ع)، وقتی متقی را تعریف می‌کند این تقوا را در حلم انسان و در رفتار وی با دیگران و تعاملات اجتماعی توصیف می‌کند.

 

نکته‌ای بسیار ظریف در کلام امیرالمؤمنین(ع) این است که می‌فرمایند متقین در روز عالِم هستند. البته عالِم، قابل قسمت کردن به شب و روز نیست اما اینکه این تعبیر در توصیف سبک زندگی روزانه متقین در کلام امیرالمؤمنین(ع) آمده است دلالت بر این معنا دارد که مؤمن و متقی در روز و در معیشت، کار و تعاملات با دیگران، به علم خود عمل و آن را جاری می‌کنند. به همین دلیل است که در دعاهایمان به میزان زیادی این مفهوم را مشاهده می‌کنیم که علمی که در عمل جاری و ظاهر نشود، بود و نبود آن علی‌السویه است و ای بسا در برخی از موارد، نبود آن بهتر از بودش باشد.

 

علمی که نقشی در بهبود زندگی و نزدیک شدن به بهشت نداشته باشد علم نافع نخواهد بود لذا در تعبیر ظریف امیرالمؤمنین(ع) متقین «بردبارانِ دانشمند» هستند که بر اساس دانش، بردباری پیشه کرده و علم خود را در زندگی جاری می‌کنند. دریغم می‌آید این تعریف از عالِم را از کلام امیرالمؤمنین(ع) به شما هدیه نکنم که فرمودند: «الْعَالِمُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ كَفَى بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَلَّا يَعْرِفَ قَدْرَهُ» یعنی عالِم کسی است که قدر خویش بداند و در جهل انسان همین بس که قدر خویش نداند.