مرشد میرزاعلی: نیازمند موزه تعزیه هستیم/ شبیه‌خوانی مختص محرم نیست + صوت

مرشد محسن میرزا‌علی؛ رئیس سابق دفتر تعزیه و هنرهای آیینی حوزه هنری در گفت‌و‌گو با ایکنا پیرامون بحث تعزیه و جایگاه این هنر اصیل مذهبی در کشورمان اظهار کرد: تعزیه همانگونه که از نامش پیداست آیین عزاداری و تعزیت به یاد سیدالشهدا و اهل بیت رسول خداست، اما نام دیگر تعزیه شبیه‌خوانی است. در شبیه‌خوانی اتفاقاتی که در طول تاریخ رخ داده نیز با شیوه تعزیه به نمایش کشیده می‌شود، هرچند ممکن است دیگر اجرا نشود. برای مثال شبیه‌خوانی امیرکبیر و معین‌البکا از جمله این شبیه‌خوانی‌هاست. جدا از تعزیه‌های رایج، تعزیه‌های فکاهی نیز وجود دارد.

وی افزود: درباره قدمت شکل‌گیری تعزیه اظهارنظرها متفاوت است. عده‌ای بر این باورند که ریشه تعزیه به زمان امام جعفر صادق(ع) بر‌می‌گردد. در همین رابطه روایتی وجود دارد که ایشان، بالای منبر صدای گریه نوزادی را می‌شنود و از مردم می‌خواهد آن کودک را نزد وی آورند. امام (ع) نوزاد را دست می‌گیرد و می‌گوید این کودک تشنه است همانگونه که نوزاد شش ماهه امام حسین (ع) تشنه بود. امام (ع) شروع به گریه می‌کند و شرحی از عاشورا را  بیان می‌کند. از این دست مثال‌ها باز هم وجود دارد که نشان می‌دهد ریشه‌های تعزیه، بسیار قدیمی است.

مرشد میرزا‌علی تصریح کرد: امروز چیزی که از تعزیه می‌بینیم شکل یک نمایش پیشرفته را دارد، حتی اوجی که امروز در تعزیه شاهدش هستیم در دوران قاجار که از آن به عنوان دوران طلایی تعزیه نام می‌برند نیز نمی‌توان دید. دلیل این است، دوستانی که در عرصه تعزیه مشغول به کار هستند به واسطه تحقیقاتی که انجام می‌دهند، نگاهشان فرق کرده و حتی به روز شده است.

وی در پاسخ به این سوال که چرا دیگر تعزیه آنگونه که در گذشته در محلات وجود داشت، دیده نمی‌شود؟ چنین توضیح داد: انسان همیشه در حال تغییر است و طبیعتاً سلیقه‌اش هم تغییر می‌کند. این اتفاق در هنر نیز صادق است و اشکال آن دائماً در حال تغییر پیدا کردن است. برای مثال  شیوه اجرایی تئاتر در زمان حال با گذشته تغییر کرده است. امروز تئاتر به صورت آنلاین دیده می‌شود؛ اتفاقی‌که تا چند سال پیش تصورش دور از ذهن بود.

رئیس سابق دفتر تعزیه حوزه هنری افزود: درضمن شرایط و نوع نگاه مخاطب امروز با گذشته تفاوت آشکار پیدا کرده است. به یاد دارم در گذشته ما شاهد برگزاری تعزیه در محلات مختلف بودیم. این اتفاق نیز تنها در ایام محرم رخ نمی‌دهد، بلکه در تمام ایام سال این اتفاق را شاهد هستیم، ولی امروز دیگر نمی‌توان با همان روش طی مسیر کرد. دلیل اول اینکه برای اجرای تعزیه در محلات نیاز به ابزارهای است که شاید فراهم کردن آن برای بسیاری از گروه‌های تعزیه فراهم نباشد. برای مثال به سیستم‌های صورتی باید اشاره کرد. همچنین مکانی که تعزیه در آن اجرا می‌شود در سبک زندگی شهری شاید چندان اجرایی نباشد. منظور اینکه اجرای تعزیه در محله‌های امروزی ممکن است حواشی چون ترافیک به وجود آورد یا آسایش برخی مردم را مختل کند، پس در چنین شرایطی نباید انتظار داشت به سبک سابق تعزیه را شاهد باشیم.

بیشتر بخوانید:

زارعی: سوگنامه هنری کاملاً مدرن است

مرشد میرزاعلی تاکید کرد: نکته دیگری که درباره بحث تعزیه حتماً باید به آن اشاره کنم زمان اجرای این اتفاق هنری است. بسیاری این تصور را دارند که تعزیه تنها در  مناسبت‌های عزا اجرا می‌شود، درصورتی‌که در جشن‌‌ها و اعیاد هم تعزیه اجرا می‌شده است. با توجه به توضیح فوق، اگر می‌بینیم تعزیه همانند گذشته در محلات دیده و اجرا می‌شود آن را نباید به حساب کم شدن علایق مردم گذاشت، بلکه باید گفت به واسطه تغییراتی که در سبک زندگی مردم به وجود آمده دیگر امکان اجرای تعزیه به شکل قدیم وجود ندارد. برای رفع این مشکل هم پیشنهاد می‌کنم با راه‌اندازی محل‌های خاص برای اجرای تعزیه این امکان را فراهم آورد تا تعزیه در تمام طول سال اجرا شود. در کنار این رویکرد باید موزه‌ای را راه‌اندازی کنیم تا تعزیه در آن به صورت کاملاً دقیق برای مردم بازگویی شود.

این نقال اضافه کرد: هنرمندانی که در تعزیه کار می‌کنند را نباید با بازیگران، آهنگسازان یا خوانندگان امروز قابل قیاس نیست، تعزیه‌خوان‌ها بدون کوچکترین چشم‌داشتی کار می‌کنند، اما کمتر برای مردم آشنا هستند، در‌صورتی‌که اگر رسانه‌ها آگاهی‌بخشی مناسبی در این زمینه ارائه می‌کردند و همچنین مدیران سیاست‌گذاری بهتری داشتند، اتفاقات خوبی را در این زمینه شاهد بودیم.

مرشد میرزاعلی تاکید کرد: چند روز پیش برای دیدن تعزیه‌ای در تهران دعوت شده بودم. این تعزیه به اندازه‌ای برایم جذاب بود که گذشت زمان را احساس نکردم، درحالی‌که مخاطب جدی و تخصصی تعزیه هستم و به راحتی جذب یک کار نمی‌شوم. با این توضیح فکر نمی‌کنم تعزیه نیازی به بازآفرینی داشته باشد، چون این هنر به اندازه کافی در خود جذابیت دارد که بتواند نسل جوان را به سمت خود جذب کند، تنها کافی است خوب اجرا شده و به صورت مناسبی در معرض دید قرار گیرد، البته فرم و اصالت تعزیه قابل تغییر نیست و نباید به بهانه جذابیت آن را تغییر داد. برای مثال بخواهیم از سازهایی چون گیتار یا پیانو در تعزیه استفاده کنیم، ولی همانگونه که گفتم اجرای غنی و قوی را می‌توان مهمترین شرط در فراگیری تعزیه دانست.

وی یادآور شد: اینکه می‌گویم نمی‌توان فرم و اصالت تعزیه را تغییر دارد، دلیلی آشکار دارد. تعزیه قداستی دارد که باعث شده نتوان شیوه اجرای آن را تغییر داد. همچنین تعزیه باید ارتباط مستقیم با تماشاگر داشته باشد، چون تاثیرگذاری که این شکل اجرا دارد را نمی‌توان در قالب اجراهای مجازی مشاهده کرد.

این تعزیه خوان اعلام کرد: تعزیه مشعلی روشن است، چون پیشانی این هنر، امام حسین (ع) قرار دارد. با این توضیح وقتی در تعزیه درباره یک انسان کامل حرف زده می‌شود طبیعی است این هنری را کاری کامل توصیف کنیم که نمود آن را در شکل دیگری از هنر، نمی‌توان دید.

وی درباره فلسفه زن پوشی در تعزیه هم چنین توضیح داد: در خوزستان و اهواز من شکلی از تعزیه را دیدم که در دیگر مناطق ندیده بودم. برای مثال شبیه‌خوان امام حسین (ع) خواهرش هم تعزیه‌خوان بود و شبیه‌خوانی حضرت زینب (س) را می‌کرد. این روش را اینجا نمی‌توانیم برگزار کنیم، چون اول شبیه‌خوان حضرت زینب (س) باید با صدای بلند و به صورت آهنگین بخواند. همچنین در بخش‌هایی از تعزیه نیاز است شبیه‌خوان‌ها یکدیگر را آغوش بکشند. با این توضیح متوجه خواهید شد چرا زن‌پوشی در تعزیه تا به امروز مد نظر بوده است.

رئیس سابق دفتر تعزیه و هنرهای آیینی حوزه هنری در پاسخ به سوال پایانی مبنی بر اینکه آیا توانسته‌ایم هنر تعزیه را شکلی بین‌المللی بدهیم گفت: این هنر ضبط جهانی شده، اما متاسفانه هنرمندانی که در این عرصه کار می‌کنند برای عموم مردم شناخته شده نیستند. به یاد دارم حدود 20 سال پیش به همراه ناصر تقوایی ساخت مستندی با نام «آخرین تمرین» به اردستان اصفهان رفتیم. این کار با محوریت تعزیه ساخته شد و قرار بود در شکل جهانی به نمایش درآید، اما نمی‌دانم چرا این اتفاق هیچگاه ممکن نشد. مخلص کلام اگر بتوانیم در این زمینه به واسطه ساخت فیلم و دیگر برنامه‌های هنری معرفی صحیحی از تعزیه در دنیا داشته باشیم حتم دارم مخاطب آن تمام جهان را در بر خواهد گرفت.