تاریخچه شکل‌گیری و پویایی حوزه خوزستان در دوره ابناءالرضا(ع)

به گزارش ایکنا از خوزستان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا هدایت‌پناه، عضو هیئت علمی گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم در دوره آموزشی طلاب و فضلای دزفولی حوزه علمیه قم که روز گذشته 23 مهرماه، در حسینیه چهارده معصوم(ع) قم برگزار شد، ضمن تسلیت شهادت امام حسن عسکری(ع) به بیان تاریخچه حوزه علمیه خوزستان پرداخت.

وی با اشاره به اینکه شکل‌گیری و پویایی حوزه خوزستان در دوره ابناءالرضا(ع) بود، اظهار کرد: توجه به تاریخ و احیای میراث حوزه‌های دینی خوزستان، توجه به هویت و پیشینه تشیع و بخشی از شناخت تلاش تمدنی ابناء الرضا(ع) است که در عصر حاضر این شناخت برای جامعه اسلامی و حوزه‌های علمیه بسیار ضروری است.

هدایت‌پناه با اشاره به مراحل مختلف شکل‌گیری و تطور حوزه خوزستان گفت: مرحله بنیادین و نخست حوزه علمیه خوزستان از اوایل قرن دوم تا قرن پنجم و مرحله دوم آن در دوره دولت مشعشیان و شکوه و عظمت حوزه‌ها خوزستان به ویژه حوزه دزفول از دوره صفویه تا دوره معاصر است. بر اساس مطالعات و اسناد فراوان به یقین حوزه خوزستان با مرکزیت اهواز پس از حوزه کوفه جزو نخستین حوزه‌های علمیه ایران و تشیع بوده و همزمان با حوزه قم از برجسته‌ترین مدارس دینی جهان تشیع به شمار می‌رفت.

این پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان اینکه تاریخ حوزه علمیه خوزستان از حوزه‌های اثرگذار و مهم تشیع در ابعاد تراث حدیثی و فقهی و علوم دیگر تشیع بوده و توانسته سهم قابل توجهی از میراث علمی اهل بیت(ع) را حفظ و انتشار بدهد، تصریح کرد: متأسفانه در پژوهش‌های مربوط به تاریخ تشیع و اهل بیت(ع) و حوزه‌های علمی شیعه بسیار غفلت شده است، به طوری که حتی چند سطری هم در متون درسی شیعه‌شناسی مشاهده نمی‌شود.

وی ادامه داد: از چندین سال پیش با همیاری برخی از استادان و فضلا، مؤسسه‌ای به عنوان «مؤسسه میراث و مفاخر حوزه خوزستان» در قم برای احیا و ثبت انبوهی از میراث حوزه فاخر این استان تأسیس شده است.

این استاد تاریخ اسلام و تشیع در بخش دیگری از سخنان خود به علل و عوامل شکل‌گیری و گسترش تشیع در خوزستان، حوزه علمی آن در پنج قرن نخستین اشاره کرد و علاوه بر معرفی برخی مناطق علمی آن از جمله اهواز، دورق، بهبهان و عسکر مکرم به ارتباط برخی از این علل و زمینه‌ها پرداخت و گفت: مهم‌ترین این عوامل، همجواری خوزستان با مرکز تشیع یعنی کوفه و بصره، مهاجرت خاندان شیعی، حاکمان شیعی و نیز اصحاب خوزستانی امامان شیعه از زمان امام سجاد(ع) تا دوره حضرت حجت(ع) به ویژه برادران حَمّاد اهوازی(حسن و حسین بن سعید بن حماد)، آل مهزیار و خاندان حضینی اهوازی است.

این استاد دانشگاه به معرفی و نقش وکلای ائمه(ع) و تلاش آنان در این منطقه پرداخت و گفت: رساله مهم امیرالمؤمنین(ع) به رفاعه بن شداد بجلی حاکم اهواز که مانند عهدنامه مالک اشتر است و رساله امام صادق(ع) به نجاشی حاکم شیعی اهواز که به عنوان «الرساله الاهوازیه» انتشار یافته و همچنین رساله مهم امام هادی(ع) به عنوان «رساله فی الجبر و الاختیار» از جمله نامه‌های ائمه(ع) به مردم خوزستان است.

این استاد حوزه و دانشگاه به آثار حدیثی، فقهی ، کلامی، تاریخی و تفسیری حوزه خوزستان و تألیفات علما و اندیشمندان و نیز برجسته‌ترین مشاهیر و خاندان علمی این حوزه که چند تن از آنان از وکلا و سفرای امامان(ع) بوده‌اند، اشاره کرد و یادآور شد: حوزه خوزستان با توجه به دفاتر و میراث مکتوب حدیثی فراوانی که دارد به خوبی توانسته بخش قابل توجهی از میراث علمی و حدیثی اهل بیت(ع) به خصوص ابناءالرضا(ع) را ثبت و ضبط کند و خوشبختانه این میراث عظیم علمی اینک در منابع مکتوب محدثان و مشایخ بزرگ شیعه مانند اصول چهارگانه شیعه و دیگر کتب علما جزء میراث بنیادین حوزه‌های علمیه شیعی به شمار می‌رود.

وی با بیان اینکه متون کهن عصر اهل بیت(ع) که از دفاتر اولیه و ارزشمند شیعه به شمار می‌روند، به خوبی قابل بازسازی هستند، به تألیفات سی‌گانه برادران حماد اهواز و همچنین مسند آل مهزیار اهوازی اشاره کرد و گفت: بیش از دویست صفحه این تألیفات جمع‌آوری شده و ان‌شاءالله در آینده‌ای نزدیک در قالب مجموعه‌ای چند جلدی منتشر و به جامعه علمی و حوزه‌های علمیه ارائه خواهد شد.

هدایت‌پناه در ادامه به مناسبات و ارتباط علمی حوزه اهواز با دیگر حوزه‌های علمی شیعه به خصوص قم اشاره کرد و گفت: حوزه علمیه اهواز نقش ارتباطی و واصل میان حوزه قم و کوفه را نیز بر عهده داشت. مدارس دینی و شهرهای مختلف خوزستان، شاهد برگزاری کرسی‌های فقهی، کلامی، تاریخی، تفسیری و ادبی قابل توجهی بوده است، به گونه‌ای که شاهد حضور بزرگان علمای شیعه در حوزه خوزستان و استفاده از مشایخ خوزستان هستیم. به عنوان نمونه می‌توان به ابن قولویه استاد شیخ مفید و صاحب کتاب «کامل الزیارات» و نیز علی بن ابراهیم قمی و شیخ صدوق و دیگر علمای قم اشاره کرد.

وی در زمینه این ارتباط علمی میان مشایخ قم و اهواز به فهرست 28 نفر از علمای بزرگ قم اشاره کرد که از شاگردان مشایخ علمی حوزه خوزستان بوده‌اند، با ارائه آمار حدیثی در این زمینه به میزان تأثیرگذاری حوزه علمی اهواز بر قم و ارتباط علمی تنگاتنگ این دو مرکز علمی شیعه در سه قرن نخستین پرداخت.

عضو هیئت علمی گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم افزود: متأسفانه با کم‌کاری‌هایی که صورت گرفته، آن گونه که باید به نقش حوزه خوزستان توجه نشده است. باید ضمن احیای میراث علمی حوزه خوزستان که از کهن‌ترین تراث علمی شیعه به شمار می‌رود، تاریخ، هویت، پیشینه و ابعاد گسترده این حوزه تبیین و معرفی شود.

وی خاطر نشان کرد: این وظیفه و رسالت خطیر در مرحله نخست متوجه خود علما و استادان و فضلای استان است و البته نهادها و سازمانهای دولتی که در این زمینه مسئولیت‌هایی دارند و لازم است که به وظیفه ملی و دینی خود عمل کنند و خاک فراموشی را با احیای آثار و اماکن مربوط به این حوزه علمی شیعی از چهره آن بزدایند و این میراث ماندگار را که اسناد شیعه و بخشی از هویت مذهبی ما را شکل می‌دهند، به جامعه ایرانی و نسل حاضر بشناسانند.

این استاد دانشگاه به مهجوریت مدارس دینی قدیمی، خانه بزرگان دینی و مفاخر علمی این دیار در استان خوزستان اشاره و تصریح کرد: متأسفانه میراث فرهنگی استان نسبت به آثار و اسناد تاریخی حوزه شیعی در استان، چندان توجهی نداشته و نسبت به مرمت آثار دینی و فرهنگی این ابنیه که بعضا قدمتی چند صد ساله دارد غفلت کرده است.

هدایت‌پناه، با بیان اینکه مسئولیت تبیین، تحقیق و حفظ میراث علمی مشاهیر و مفاخر حوزه استان در ابتدا متوجه علما، استادان و روحانیت معظم است، خاطرنشان کرد: مؤسسه میراث و مفاخر حوزه خوزستان، به منظور احیا و معرفی میراث دینی و فرهنگی این حوزه عظیم شیعه ثبت شده و تاکنون علاوه بر جمع‌آوری اسناد و مدارک، صد پروژه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را تعریف و طراحی و اسناد تاریخی قابل توجهی را بدین منظور جمع‌آوری کرده است.