از فقدان نقد سازنده کتاب تا بحران هویت در جهان

به گزارش خبرنگار ایکنا، آیین اختتامیه دومین دوره طرح ملی فصل سخن (سلسله نشست‌های نقد و بررسی کتب علوم انسانی) امروز چهارشنبه ۲۸ مهرماه در سالن شهید صبوری معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی با حضور عیسی علیزاده، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی، محمدرضا وصفی، استاد دانشگاه تهران و عباس خامه‌یار، رایزن فرهنگی ایران در لبنان و دبیر جشنواره نقد کتاب و حامد علی‌اکبرزاده، رئیس سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی برگزار شد.
در ابتدای این مراسم، عیسی علیزاده، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی ضمن تبریک ایام ماه ربیع‌الاول ولادت پیامبر اکرم‌(ص) و امام جعفر صادق‌(ع) اظهار کرد: معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی مجموعه‌ای از فعالیت‌های متفاوتی را انجام می‌دهد که تقریباً منحصربه‌فرد است. این تنها مجموعه‌ای است که در دل خود دو خبرگزاری، یک مرکز افکار‌سنجی و مجموعه‌ای مانند سازمان انتشارات و سازمان دانشجویان دارد و تقریباً تمام فعالیت‌هایی که انجام می‌شود، متناسب با نیاز‌های دانشجویان است.

 

علیزاده افزود: دسترسی به منابع و اطلاعات بر اساس نظرسنجی‌ها و پیمایش‌هایی که انجام می‌دهیم، به ما این امکان را می‌دهد که چه چیزی موردنیاز دانشجویان است. تقریباً از جمله مباحثی که امروز مورد علاقه دانشجویان است، بحث‌هایی مانند مباحث مهارتی، گفت‌وگومحور، هنر، مسائل اجتماعی و ازاین‌دست برنامه‌های نقدی است که سازمان انتشارات ما برگزار می‌کند.

 

معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی در ادامه گفت: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی صرفاً کار انتشارات انجام نمی‌دهد. بلکه در کنار انتشار کتاب‌های فاخری که بعضاً به چندین چاپ می‌رسد یا جوایزی که در جشنواره‌های معتبر به دست می‌آورد، رویداد‌هایی متفاوتی انجام می‌شود و فروش محصولات را نیز داریم.

 

علیزاده در ادامه از ضرورت نقد کتاب سخن به میان آورد و گفت: بحث نقد یکی از مسائلی است که واقعاً در حوزه کتاب موردنیاز جامعه هست. متأسفانه در حوزه نشر بسیاری از کتاب‌ها هستند که به چندین چاپ می‌رسند و سال‌ها است که چاپ می‌شوند و حتی یک‌بار هم در معرض نقد قرار نمی‌گیرند. این موضوع باعث می‌شود که متأسفانه نه نویسنده به آن ایراداتی که ممکن است به آن کتاب وارد شود (که قابل اصلاح هست) واقف شود و نه خواننده از آن ایرادات اطلاعی داشته باشد.

 

معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی در پایان گفت: موضوع طرح ملی «فصل سخن» که با موضوع نقد و بررسی کتب علوم انسانی برگزار شد نیز با همین هدف انجام‌شده، گرچه موضوع نقد خیلی مهم است و سعدی در کتاب گلستان خود در باب هشتم می‌گوید: «متکلم را تا فردی ایرادش را نگیرد، سخنش اصلاح نپذیرد»، اما به نظر من بزرگ‌ترین خدمتی که نقد می‌تواند انجام دهد، در عین خدمتی که به خواننده ارائه می‌دهد، به خود نویسنده است که البته نقد هم باید منصفانه باشد تا اثربخشی مناسب را داشته باشد.

در ادامه این نشست، حامد علی‌اکبرزاده، رئیس سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی از ضرورت پرداختن به مقوله نقد کتاب سخن به میان آورد و گفت: مسئله نقد کتاب زمانی روشن می‌شود که بدانیم سالانه چند ده هزار کتاب در ایران منتشر می‌شود. طبق آماری که وزارت ارشاد برای سال ۹۹ اعلام کرده، بیش از ۵۰ هزار عنوان کتاب در ایران منتشرشده است. به نظر می‌رسد که کتاب ماندگارترین محصول فرهنگی است و چه خوب و چه بد در تاریخ می‌ماند و تأثیر خود را می‌گذارد.

 

اکبرزاده افزود: بسیاری از نقد و بررسی‌های مربوط به کتاب به‌قصد ترویج نوشته نمی‌شود، ولی همه آن‌ها به ترویج و شیوع کتاب کمک می‌کند. در همین‌جاست که ضرورت نقد از جهت کمک به خوانده شدن و مطرح‌شدن کتاب پیش می‌آید. نقد کتاب، حتّی اگر به‌قصد براندازی آن انجام شود و درنهایت اولاً به ترویج کتاب به ماهو کتاب و ثانیاً ترویج کتاب نقد و بررسی کمک می‌کند، ولی در ایران پدیده نقد و بررسی اصولاً در یک چارچوب ترویجی لحاظ نشده است.

 

رئیس سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی معتقد است که در کشور توجه به مقوله نقد کتاب و تحلیل محتوا تاریخ طولانی دارد، از حاشیه‌نویسی گرفته تا تصحیح کتاب یا مستدرک‌نویسی همه به‌نوعی نقد محسوب می‌شوند. اساساً نقد فرآیندی است که سبب می‌شود تا مطالب مفید و غیرمفید را بتوانیم از یکدیگر تشخیص دهیم.

 

علی‌اکبرزاده افزود: امروزه کتاب‌های عمدتاً بی‌محتوا به‌سرعت در حال انتشار هستند و نقدی هم به آن‌ها وارد نمی‌شود. گاهی اوقات نقد کتاب سبب بروز مکتب‌های فکری جدید می‌شود. متأسفانه کتاب‌هایی که در کشور نقد می‌شوند، تعداد محدودی هستند و موارد بسیاری از نقد‌های سازنده کتاب در جهان اسلام وجود دارد که ما آن‌ها را نمی‌شناسیم و این نقطه‌ضعف ماست و یکی از ایده‌های مجموعه معاونت فرهنگی و سازمان انتشارت جهاد دانشگاهی این بود که کتاب‌هایی که درباره ایران و اسلام نوشته می‌شود را شناسایی و نقد کنیم و یک مجله یا فصلنامه‌ای راه‌اندازی کنیم و حاصل کار را به گوش مخاطبان خود برسانیم.

 

وی تأکید کرد: در مقوله نقد، اخلاق منصفانه باید بیشتر موردتوجه قرار گیرد، چراکه خیلی از افراد تفاوت نقد با فحش و بی‌احترامی را نمی‌دانند. برای مثال آثار ملاصدرا و مولانا را می‌خوانند بعد بقیه را از خواندن این اثر‌های فاخر منع می‌کنند. این‌ها متأسفانه اخلاق نقد را نمی‌شناسند و مغرضانه مشغول به کار هستند. نقد‌های غیرمنصفانه و غیراخلاقی راه به‌جایی نمی‌برد و بر همین اساس ما در مجموعه انتشارات جهاد دانشگاهی به این ایده رسیدیم که نشست‌های نقد و بررسی علوم انسانی را داشته باشیم.

 

رئیس سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی در پایان سخنان خود گفت: از سال گذشته تاکنون این نشست‌ها با مشارکت ۲۱ واحد جهاد دانشگاهی آغاز شد و با برگزاری ۲۶ نشست با محوریت نقد و بررسی کتب علوم انسانی اتفاق افتاد و کتاب‌های روز را نقد کردیم و امیدواریم این کار را با عمق بهتر و کیفیت بیشتر نسبت به این دوره انجام دهیم.

دیگر سخنران این آیین، عباس خامه‌یار، رایزن فرهنگی ایران در لبنان بود که به بررسی مفهوم نقد در جهان عرب پرداخت و گفت: با کالبدشکافی روند نهضت‌های ملی جهان عرب معلوم می‌شود که فرایند تشکیل هویت قومی ملی - اجتماعی در جوامع عرب فرایندی به‌غایت سست بود که این امر به سلطه مجدد مناسبات پدرسالار در قدرت انجامید. از همین روست که جوامع عرب دستخوش پدیده‌ای شد که آن را بازتولید عقب‌ماندگی می‌نامند.

 

خامه‌یار افزود: شروع نقد در خاورمیانه از هم‌جواری شروع شد. هم‌جواری با دیگری یا با غیر که ما آن غیر را نمی‌شناسیم. این هم‌جواری می‌تواند به شکل‌های متعدد شروع شود. جنگ و مهاجرت هم از شیوه‌های هم‌جواری است. پس از آغاز هم‌جواری و پس از اتمام بهت اولیه، مقایسه پیش می‌آید.

 

رایزن فرهنگی ایران در لبنان تصریح کرد: وقتی خودمان را با دیگری غربی که کشور ما را اشغال کرده یا حمله کرده یا ما به آنجا مهاجرت کرده‌ایم، مقایسه کرده‌ایم، به این نتیجه رسیده‌ایم که چرا آن‌ها از رفاه و امکانات و آزادی‌های بیشتری برخوردارند و ما چنان نیستیم. مقایسه به پرسش منجر می‌شود و در برابر این پرسش، پاسخ‌های متعددی ارائه‌شده است. کسانی به این پرسش پاسخ سیاسی داده‌اند و کسانی سعی کرده‌اند مسائلشان را با نقد تبیین کنند.

 

وی بابیان این مطلب که ادبیات عربی پل ارتباطی ملت‌های پراکنده عرب‌زبان است، گفت: درگذشته برای جهان عرب این مثال را بیان می‌کردند که مصری‌ها می‌نویسند و لبنانی‌ها منتشر می‌کنند تا عراقی‌ها بخوانند، اما امروز این‌گونه نیست چراکه بسیاری از این کشور‌های خاورمیانه خود را عرب نمی‌دانند و نسل خود را فراتر از آن چیزی که درگذشته وجود داشته می‌دانند.

 

خامه‌یار در ادامه از روند تأثیرگذاری نهضت ترجمه در خاورمیانه سخن به میان آورد و گفت: تمامی بزرگان منطقه وقتی به خارج از مرز‌های جغرافیایی سفر می‌کردند با آداب و سنت سایر کشور‌ها آشنا می‌شدند و از آنجا کتاب‌هایی با خود به سرزمین‌هایشان می‌آوردند که برای اینکه همگان از ماهیت آن کتاب‌ها آگاه شوند، آن را ترجمه می‌کردند. البته این موضوع تا به امروز هم ادامه دارد، چراکه بسیاری از ما از ادبیات مقاومت منطقه خاورمیانه آگاهی نداریم و مردم سایر کشور‌های منطقه نیز از ادبیات معاصر ما بی‌خبر هستند.

آخرین سخنران این آیین نیز محمدرضا وصفی، استاد دانشگاه تهران بود که به بیان اهمیت برگزاری طرح ملی فصل سخن پرداخت و گفت: با توجه به این مطلب که مخاطب اصلی جهاد دانشگاهی دانشجویان هستند، برگزاری چنین آیین‌هایی می‌تواند به گسترش فرهنگ نقد در جامعه کمک بسیاری کند.

 

وصفی در ادامه به بیان آسیب‌های بحران هویت در کشور‌های جهان علی‌الخصوص ایران اشاره کرد و افزود: هویت ایرانی در طول تاریخ با فراز و نشیب‌های گوناگونی مواجه بوده است که این امر مخصوصاً در صدسال اخیر چالش‌هایی را در حیات سیاسی این کشور به وجود آورده است. در این میان رویارویی با مدرنیته و شکل‌گیری لایه‌ای سوم در هویت ایرانی در کنار لایه‌های باستانی و اسلامی چالش فکری مذکور را تشدید کرده است، به‌گونه‌ای که می‌توان تحولات سیاسی اجتماعی معاصر در ایران را نتیجه نحوه تعامل یا تقابل و تعارض لایه‌های هویتی فوق دانست.

 

استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: بحران هویت بدون شک مهم‌ترین آسیب اجتماعی امروز جهان است که علائم آن را می‌توان در کلیه روابط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی در سطح بین‌المللی به‌وضوح مشاهده کرد. ازآنجاکه مجموعه تغییرات جهانی‌شدن اقصی نقاط جهان را درنوردیده، لذا همه جوانب زندگی در دنیای جدید کم‌وبیش از فرایند جهانی‌شدن تأثیر می‌پذیرد. گرچه شدت این تغییرات در جهان کنونی یکسان نیست، اما هیچ منطقه‌ای به‌دوراز تأثیرات و پیامد‌های آن‌ها نیست.

 

وصفی افزود: میراث و تجدد، چالش‌برانگیزترین و شاید حساس‌ترین ﻣﺴﺌﻠه دویست سال گذﺷﺘﮥ جهان اسلام است. دربارﮤ این مسئله، خوانش‌ها و رویکرد‌های متفاوت و گاه متناقض و افراطی و تفریطی شکل‌گرفته است. بی‌تردید این مسئله ازجمله موضوع‌های متداول و مکرر در گفتمان فکری جهان عرب است و ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود جلب کرده است. در تاریخ ملت‌ها و روند توﺳﻌﮥ آن‌ها، موضوع میراث ﻧﻘطه کانونی است؛ اما میان کسانی که میراث را رد می‌کنند یا ﺗﺄیید می‌کنند و بر آن ﺗﺄکید، اختلاف‌نظر جدی وجود دارد. آنچه آن‌ها را به این مسئله واداشت، همان وضعیت اسفناک و واقعیت تلخ جهان اسلام عرب بود. به علت شکست‌های پی‌درپی و فاجعه‌بار در جهان عرب، پروژه‌های نوسازی و نوزایش نیازمند به بازاندیشی، در مفهوم متن شکل گرفت و حتی تشدید شد.

 

استاد دانشگاه تهران در ادامه به بیان اندیشه‌های حنفی اندیشمند مصری در مقوله بحران هویت پرداخت و گفت: حسن حنفی اندیشمند و نظریه‌پرداز و از نواندیشان دینی معاصر و نظریه‌پرداز جریان چپ اسلامی است. پروژه او در زﻣﻴنه بازسازی میراث، از طرح‌های سترگ در جهان اسلام عرب به شمار می‌رود. حنفی پروژﮤ بازاندیشی و بازسازی میراث گذشته را برای حل بحران‌ها و مسائل چالشی جهان اسلام عرب مطرح کرد. روش‌های حنفی در زﻣﻴنه خودآگاهی سیاسی، در حکم راهکار اساسی برای برون‌رفت از بحران، تنها از نظریه‌پردازی‌های متفکران غرب در ابتدای قرن بیستم نشئت‌گرفته است.

 

وصفی در پایان سخنان خود به ارتباط بحران هویتی و جامعه ایرانی پرداخت و اظهار کرد: وضعیت هویتی جامعه ایرانی بحرانی نیست، بلکه صرفاً دچار برخی از معضلات هویتی شده‌ایم. به‌منظور حل این معضلات هویتی که به‌غلط آن را بحران هویتی معرفی کرده‌اند بعضی ایجاد هویت‌های ترکیبی یا التقاطی را پیشنهاد داده‌اند. هویت‌سازی التقاطی یا ترکیبی متناسب با اقتضائات تاریخی و اجتماعی مرحله اخیر رشد تجدد، یعنی مابعد تجدد یا تجدد متأخر و یا نایاب است؛ لذا این نحوه هویت‌سازی با حقیقت ظاهرشده از هویت تاریخی و اجتماعی ما در جریان انقلاب اسلامی و بعدازآن ناسازگار است.

به گزارش ایکنا، در پایان اختتامیه دومین دوره طرح ملی فصل سخن از جهاد دانشگاهی استان‌های آذربایجان غربی، البرز و تهران تقدیر به عمل آمد.