شادی یلدایی؛ گمشده در دنیایی از جنس تجملات

یلدا؛ این آشنای نهفته که در اصول زندگی ایرانیان مسلمان به پیروی از آیینشان همیشه رنگی مهم‌تر از زمستان داشته است؛ رنگی به صلابت زندگی، احترام و دیدن بزرگترهایی که نباید احترامشان از یادها برود.

مردم خراسان‌جنوبی نیز سال‌هاست که با آیینی که رنگ دورهمی و با هم بودن دارند روزگار می‌گذرانند. این آیین‌ها در طول سال‌ها گم و بی رنگ نشده بلکه هنوز در خانه‌ها پابرجاست؛ شاید کرونا کم رنگش کند؛ ولی غیرممکن است از اذهان پاک شود چراکه ذات بودنش به همدلی است.

گوسفند پرواری برای شب چله

یکی از رسم و رسوم قدیم مردم شهرستان فردوس این بود که تقریبا همه خانواده‌ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می‌کردند تا موقع نیاز گوشت آن را مصرف کنند اما یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که پس از ذبح، گوشت آن را ریز ریز و در دیگ ریگی "دیگ چدنی" قورمه می‌کردند. وقتی نان‌های محلی را با روغن‌های داغ داخل دیگ گوشت چرب می‌کردند واقعا خوردن داشت، گوشت‌های قورمه نیز با‌‌ همان نان‌های چرب میل می‌شد.

کف زنی؛ سنتی دیرین به نام دورهمی  

یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی بویژه شهرستان قاینات برگزاری مراسم "کف زدن" است. کف نوعى شیرینى است که با زدنِ آب چوبک و شیرین کردن آن به دست مى‏آید. برای تهیه این شیرینی محلی مقدارى چوبک یا بیخ(که ریشه نوعی گیاه صحرایی است) را کوبیده و چند بار در آب می‌‏جوشانند و چون این آب تلخ است، آن را عوض می‌کنند و مجدداً مى‏جوشانند.

این کار را آنقدر تکرار مى‏کنند که تلخی آب گرفته شود و هیچ طعمى نداشته باشد. این آب را مى‏گذارند سرد شود، آنگاه آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، مى‏ریزند.  مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز این مایع را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید، البته این کار باید در محیط سرد صورت گیرد و معمولا هم زدن با آهنگ خاصی ادامه می‌یابد تا کف سفت شود.

 آنگاه مقدارى شیره انگور یا شیره شکر و یا پودر شکر را به تدریج به آن اضافه می‌کنند و زدن کف را ادامه مى‏دهند تا خوب مخلوط شود و کف شیرین شود.

وقتى که کف از هر جهت آماده شد آن را در ظرف‌هایى مى‏کشند و روى آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه (بادیان) مى‏پاشند و با سرانگشت آن را مى‏خورند.

کفى که بدین سان به دست مى‏آید خوراکىِ شیرین، لذیذ، مطبوع، معطّر و خوشگوارى است که مقدار زیادى از آن را می‌توان خورد. قبل از آنکه کف را شیرین کنند؛ براى شوخى و تفریح گاهى مقدارى از آن را به سر و صورت یکدیگر مى‏مالند و چون این کف رنگ و طعم و بویى ندارد؛ آزارى به کسى نمى‏رساند. این عمل باعث خنده و موجبى براى تفریح است. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند.

 شب یلدا از جمله شب‌های خاطره انگیز در اولین شب از فصل زمستان با برپایی مراسم خاص برگزار می‌شود. آرین شهر و روستاهای همجوار آن نیز از این قاعده مستثنا نیست، از چند روز قبل خانواده‌ها مشغول تدارک آجیل، میوه و شیرینی یا برپایی مهمانی هستند.

در این شب کوچک تر‌ها برای ادای احترام و عرض ادب به همراه خانواده به دیدار بزرگ تر‌ها به خصوص خانواده پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌روند و با ورود خانواده‌های کوچک‌تر به منزل بزرگ‌تر‌ها مادربزرگ خانواده با آتش سپند و بوی عطر گل محمدی به استقبال آن‌ها می‌آید و این سپند را برای رفع گرفتاری‌ها و بلا دور سر همه می‌چرخاند و با ذکر صلوات حال و هوای خاصی به آن منزل می‌دهد.

 شاهنامه خوانی و شب چله‌ای برای عروس

یکی دیگر از سنت‌های مردمان خراسان در شب چله خواندن شاهنامه فردوسی در این شب است، که هنوز هم در برخی از خانواده‌های قدیمی رواج دارد. یکی دیگر از رسوم، بردن شب چله‌ای و یا هدیه‌ای برای عروس‌های جدید خانواده است تا زمستان و همچنین آغاز سال پس از این برایشان خوش یمن باشد.

غنای گیاهان دارویی و رسوم یلدایی

محسن پویان، مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان‌جنوبی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌جنوبی اظهار کرد: مردم این منطقه به دلیل غنای گیاهان دارویی برای خود رسومی بر این بنا از دیرباز استوار کرده‌اند.

وی در پاسخ به این سوال که کف زنی از چه زمانی در استان نمایان شد، افزود: رویش گیاه چوبک در دانش بومی در منطقه شرق ایران دیده می‌شود و از دیرباز به علت داشتن خاصیت کف کردن برای پاکیزگی و شستن البسه بکار می‌رفت.

وی با اشاره به اینکه چوبک گیاه دارویی است که ریشه آن گرم و خشک بوده و برای درد مفاصل از آن استفاده می‌شود، تصریح کرد: این گیاه مکمل دارویی بوده و برای درمان درمان نقرس، دردهای سیاتیک و افزایش اسید اوریک خون و همچنین مدر بودن استفاده می‌شود.

پویان یادآور شد: دم کرده یک گرم ریشه چوبک در یک لیوان آب جوش و مصرف آن قبل از غذا رای کاهش وزن مفید بوده و برای رفع خارش پوست نیز دم کرده 5 گرم پودر ریشه در حدود 4 تا 5 لیوان آب و استفاده آن به صورت استعمال خارجی مؤثر است.

پویان تصریح کرد: در بررسی‌های به عمل آمده قدمت این گیاه در خراسان جنوبی به بیش از 200 سال قبل برمی‌گردد و  رویش این گیاه به صورت مرتعی بوده و در مقابل خشکسالی مقاوم است.

شاد زیستن‌هایی که باید یاد گرفته شوند

مجید قناد، یک جامعه شناس دذر خرتاستان‌جنولبی نیز به ایکنا گفت: یلدا، رسومی از ایرانیان در قرن‌های پیش است که هدف آن تنها همدلی و نوع دوستی بوده، اما اکنون به اموری دیگر خاتمه یافته است.

وی افزود: تجمل گرایی، گرفتن عکس‌های یلدایی با هر قیمتی، مهمانی‌های لاکچری و همچنین دوری از هدف اصلی این شب معضل حالا حاضر ماست؛، در واقع ما اصول شاد زیستن را تمرین نکرده‌ایم.

این جامعه شناس با بیان اینکه امروزه سبک زندگی ما از مدل و سبک اسلامی فاصله گرفته و همین امر موجب افزایش توقعات مردم شده است، تصریح کرد: مسائلی از جمله چشم و هم‌چشمی و توقعات بالا باعث شده مردم نشاط کمتری داشته باشند و پایین آمدن آستانه صبر مردم نیز شادی و نشاط را در جامعه کمرنگ کرده است.

قناد ادامه داد: کمی فکر کنیم یلدا می‌تواند پایان بخش تمام این بی صبری‌ها و ناملایمات شود؛ در حالی که حتی در همان شب هم دائما گوشی در دست ماست تا این شب را به تصویر بکشیم غافل از اینکه خود شاد باشیم.

میراثی که قرن‌هاست تداوم دارد

احمد برآبادی، مسئول حوزه پژوهش اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی نیز با اشاره به میراثی از جنس آیین‌های یلدایی در استان، افزود: مراسم و آیین کف زنی خراسان جنوبی به شماره 815 در بهمن ماه سال 91 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است؛ مراسم کف زنی و آیین شب چله‌ ای نو دامادها از آداب و رسوم خاص مردم خراسان جنوبی است که در شب‌های چله انجام می شود.

وی با بیان اینکه در مراسم کف زنی، افراد فامیل در شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و در هوایی سرد، کف را که نوعی شیرینی محلی شبیه بستنی است را می‌زنند، افزود: ماده اولیه کف از ریشه یک گیاه صحرایی به نام بیخ تهیه می شود، به این صورت که بیخ را چند بار در آب می جوشانند و  آب آن را عوض می کنند تا تلخی آن گرفته شود و پس از سرد شدن آب را در ظرف سفالی بزرگی مرسوم به تغار ریخته و با ترکه ای از درخت گز یا انار آن را هم می زنند تا کف کند.

مسئول حوزه پژوهش اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی با بیان اینکه زمانی که کف سفت شد روی آن را مقداری شیره انگور و مغز خشکبار مانند بادام، پسته، تخم رازیانه و بادیان می ریزند، تصریح کرد: در شب چله مردم خراسان جنوبی در کنار مراسم کف زنی در خانه بزرگترها، با شاهنامه و حافظ خوانی، پذیرایی با انواع شیرینی، آجیل، میوه و محصولات باغی تولیدی همین منطقه همچون عناب، بادام، توت خشک، کشک زیره‌ای و کله شاهدانه و کنجد این شب را به صبح می‌رسانند.

برآبادی با بیان اینکه در مراسم شب چله نو دامادها نیز، خانواده داماد با خرید هدیه های مختلف، میوه، خشکبار و شیرینی به دیدن نوعروس می‌روند، اظهار کرد: چله بزرگ زمستان در خراسان جنوبی از اول دی آغاز و دهم بهمن به پایان می‌رسد که به آن چله کلو یا چله بزرگ می‌گویند؛ چله خرد یا چله کوچک هم 11 بهمن شروع و تا پایان این ماه ادامه دارد.

زمانی برای احترام به بزرگترها 

فریبا کاهنی، کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی نیز در گفت‌وگو با ایکنا اظهار کرد: شب آغاز فصل زمستان که به شب یلدا یا چله معروف است، در نزد مردم خراسان‌جنوبی همانند سایر ایرانیان گرامی داشته می‌‌شود؛ براساس گاه‌شماری بومی و قدیمی چله بزرگ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دی‌ماه شروع شده و تا ۴۰ روز (دهم بهمن‌ماه) ادامه دارد که به این چله «چله کلو یا چله بزرگ» گفته می‌شود.

کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی ادامه داد: «چله خرد یا چله کوچک» از ۱۱ بهمن‌ماه آغاز شده و در پایان این ماه به پایان می‌رسد.

کاهنی با بیان اینکه همانند چله‌های زمستان، سابق در تابستان و ماه‌های تیر و مرداد نیز چله‌های تابستان قرار داشته‌اند، اظهار کرد: این گاه‌شماری براساس طبیعت و آب و هوای ایران تنظیم شده و مورد توجه کشاورزان و دامداران است.

وی اظهار کرد: در قدیم، اهالی خراسان‌جنوبی نیز مانند بقیه مردم به این گاه شماری اهمیت فراوانی داده و تابستان و زمستان واقعی را همین دوچله می‌دانستند، ماه اسفند را جزء زمستان به حساب نیاورده و آن را «ماه نوروز» می‌خوانند.

کارشناس مردم شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی ادامه داد: شب چله چون بلندترین و طولانی‌ترین شب سال است، از بین شب‌های دیگر سال متمایز و خاص بوده؛ به این علت که از فردای این روز، روزها بلندتر شده و شب‌ها کوتاهتر می‌شود و همچنین به تدریج تاریکی کاهش و روشنایی و نور افزایش می‌یابد.

کاهنی با بیان اینکه از روزگاران بسیار دور مردم خراسان‌جنوبی همچون سایر هموطنان این شب را گرامی داشته و به جشن و سرور می‌پردازند، یادآور شد: فامیل و خویشاوندان در این شب به خانه بزرگترها رفته و صاحب خانه از آنان با انواع شیرینی، آجیل و میوه پذیرایی می‌کند.

وی ادامه داد: میوه شب چله بیشتر هندوانه و انار است و آجیل‌های مخصوص شب چله نیز بیشتر میوه‌های خشک شده و محصولات باغی است و مردم براین عقیده‌اند که اگر در شب چله زمستان هندوانه بخورند، از گرمای چله تابستان در امان خواهند بود.