مصلحت به معنای کنار نهادن حقایق نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد ملک‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چهارشنبه اول دی ماه در کرسی علمی «نظام حکومتی قرآن‌بنیان از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای با تاکید بر سیاست خارجی»، گفت: آنچه در گفتمان سیاست خارجی نظام اسلامی وجود دارد داشتن روابط بین‌الملل و تاکید بر دین به عنوان محور در این روابط است؛ سیاست خارجی نظام اسلامی مبتنی بر الگویی است که قرآن کریم در اختیار ما قرار می‌دهد و برخلاف نظام‌های غیر دینی، ذاتا انقلابی است.

وی افزود: دیدگاه رهبر انقلاب عینا بازتاب اصولی است که از قرآن و آموزه‌های اسلامی استخراج می‌شود؛ ایشان مبانی سیاست خارجی نظام اسلامی را بر اساس عزت، حکمت و مصلحت قرار دادند و این اصول سه‌گانه به عنوان مثلث الزامی در سیاست خارجی مورد بحث است.

وی با بیان اینکه این سیاست سه‌گانه در تعامل با یکدیگر هستند، تصریح کرد:  اولین قاعده عزت است؛ در روایت بیان شده که «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه»، یعنی روابط خارجی نباید طوری تنظیم شود  که به عزت نظام اسلامی خدشه وارد شود؛ قرآن هشدار داده که عزت فقط نزد خداست و آن را در جای دیگر جست‌وجو نکنید، امام علی(ع) فرمودند بین حسن معاشرت و نرمی در گفتار با نزهت و عزت دینی، پیوند برقرار کنید.

ملک‌زاده بیان کرد: از دید آیت‌الله خامنه‌ای، عزت نظام اسلامی با عمل به آموزه‌ها و ارزش‌های دینی قابل دستیابی است؛ اولین اصل در ذیل بحث عزت، موضوع دعوت است که از جایگاه مهم در دیپلماسی و سیاست خارجی برخوردار است و عمل  به آن می‌تواند جایگاه ما را در نظام بین‌المللی ارتقاء دهد؛ دعوت از منظر قرآن کریم جایگاه مهمی در رسالت انبیاء دارد و خدا در آیات مختلف بر آن تاکید فرموده است: از جمله؛ «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» خدا همه انسان‌ها حتی مشرکان محارب را هم در ذیل اصل دعوت قرار داده است و اینکه ما وظیفه داریم پیام حق را به همه برسانیم. آیت‌الله خامنه‌ای هم بر دعوت به حق به عنوان یک اصل در سیاست خارجی تاکید فراوان دارند تا آموزه‌های دینی به گوش همه جهانیان برسد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اضافه کرد: نکته دیگر در ذیل بحث عزت، قاعده نفی سبیل است یعنی سیاست خارجی باید طوری تعریف شود که عزت اسلامی خدشه‌دار نشود و دشمنان بر مسلمین مسلط نشوند. براساس آیه «وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا»، این اصل به عنوان اصول مهم سیاست خارجی بر همه روابط نظام حاکمیت دارد و رهبری هم بر آن تاکید فراوان دارند و می‌فرمایند ما در تمامی عرصه‌ها اعم از فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و ... باید به این قاعده تن بدهیم.

فاصله گرفتن سیاست از اخلاق

وی اضافه کرد: اخلاق‌مداری در سیاست خارجی هم از جلوه‌های عزت نظام اسلامی است که پیامبر(ص) بر آن تاکید داشتند و توصیه می‌فرمودند که سفرا و گروگان‌ها نباید مورد آزار باشند و در حقیقت مصونیت برای آنان قائل بودند و در روایات بیان شده که هدایایی هم برای آنان در نظر می‌گرفتند، پس توصیه به رفتار اخلاق‌مدارانه شامل همه انسانها و کشورها می‌شود؛ خدا به موسی(ع) هم فرمود با زبان نرم و لیّن سراغ فرعون بروید تا او متذکر شود و خشیت کند. رهبری انقلاب هم فاصله گرفتن سیاست از اخلاق را عامل مشکلات جهانی می‌دانند.

ملک‌زاده افزود: مسئله دیگر در ذیل بحث عزت، وفای به عهد و پیمان است؛ این اصل از اصول تخطی‌ناپذیر در سیاست خارجی اسلامی است؛ قرآن هم فرموده که به عهد وفا کنید چون درباره آن سؤال خواهد شد و یا فرموده است: بدترین افراد کسانی هستند که بارها پیمان می‌بندند و عهد خود را می‌شکنند. اهمیت این اصل تا جایی است که بیان شده اگر کسی حتی به شما ستم کرد حق زیرپاگذاشتن پیمانی را که بستید ندارید به همین دلیل آیت‌الله خامنه‌ای بر رعایت پیمان‌نامه‌ها و قراردهای بین‌المللی کشور تاکید دارند.

وی ادامه داد: مسئله دیگر نظر مقام معظم رهبری بر ممنوعیت و حرام بودن تولید و انباشت سلاح هسته‌ای است. در سوره بقره فرموده است با کسانی که با شما می‌جنگند از حد تجاوز نکنید، همچنین عدالت هم از اصولی است که مهمترین اهداف رسالت پیامبران است؛ رهبر انقلاب از اینکه کشورهای غربی عدالت را مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار داده‌اند به شدت گلایه می‌کنند و تلاش بر این است که سیاست خارجی کشور بر مبنای عدالت باشد.

مفهوم مصلحت از منظر رهبری

ملک‌زاده گفت: اصل محوری دیگر، بحث مصلحت است؛ مصلحت در فقه شیعه دامنه وسیعی دارد؛ آیت‌الله خامنه‌ای، مصلحت را کنار نهادن حقایق به بهانه مصلحت معنا نمی‌کنند، ارتباط با تمامی کشورهای جهان جزو مصلحت‌های نظام اسلامی است؛ اصل اولیه ارتباط با تمامی کشورهای جهان است زیرا دین اسلام از جامعیت و جهانی بودن برخوردار است مگر در موراد خاص که استثنائاتی از منظر اسلام وجود دارد.

ملک‌زاده بیان کرد: برخی مطرح می‌کنند که منافع ملی با دفاع از مستضعفان و مسلمانان سازگار نیست ولی ایشان آن را در تنافی با منافع نظام اسلامی نمی‌دانند و آن را دقیقا منطبق بر مصلحت می‌دانند. همچنین رهبری تاکید دارند که مصلحت نظام اسلامی براین  است که با ائمه کفر سازش نشود و این سازش را بر خلاف مصالح ملی می‌دانند و معتقدند که هزینه سازش بیشتر از مقاومت است.

حکمت در سیاست خارجی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: اصل دیگر در سیاست خارجی، حکمت است؛ ایشان حکمت را به معنای سنجیده عمل کردن تعریف می‌کنند و آن را در ذیل نرمش قهرمانانه گنجانده‌اند؛ از منظر ایشان مقاومت پایان‌یافتنی نیست ولی روش آن متفاوت است، ایشان صلح امام حسن(ع) را نرمش قهرمانانه و نه سازش می‌دانند. در صلح حدیبیه که انعطاف از سوی پیامبر(ص) صورت گرفت، در نهایت منجر به فتح مکه شد.

در ادامه این کرسی، حجت‌الاسلام و المسلمین محمد نقیب، به عنوان ناقد، گفت: ما باید ابتدا نظام سیاست خارجی را از قرآن استخراج کنیم و بعد دیدگاه‌های رهبری را هم بر آن منطبق و مقایسه کنیم ولی در این مقاله برعکس است یعنی ما ابتدا دیدگاه رهبری را ملاک قرار داده و از قرآن مؤید بر آن آورده‌ایم. نویسنده ای کاش ابتدا ا ز قرآن شروع می‌کردند؛ براین اساس، حتی عنوان مقاله هم قابل تغییر است مثلا بگوییم نظام قرآن‌بنیان حکومت منطبق با دیدگاه‌های رهبری.  

وی اضافه کرد: اگر ابتدا از قرآن شروع شود در این صورت به این مسئله می‌‍رسیم که اصول سیاست خارجی قرآن چیست و ما چقدر با آن فاصله داریم. همچنین عطف کتب فقهی به آیات قرآن، عطف درستی نیست زیرا ما سیاست خارجی را از قرآن بیرون می‌آوریم نه از فقه؛ همچنین شیوه استنباط و دلالت‌های لفظی هم نمی‌دانم چرا به هم عطف شده‌اند.

رئیس دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تصریح کرد: نکته کلی در مقاله این است که رنگ و بوی علوم سیاسی آن زیاد و رنگ و بو و استدلالات قرآنی آن کم است و بیشتر بر سیاست خارجی از منظر حضرت آقا نگاه شده است و معتقدم باید روش علامه طباطبایی در المیزان مورد الگو قرار می‌گرفت.

وی با بیان اینکه به فرمایش یکی از بزرگان، علامه طباطبایی، استنادات قرآنی روایات را بیان کرده‌اند، افزود: این نوشته اگر در گروه علوم سیاسی بود این اشکالات بر آن وارد نبود ولی در کمیسیون قرآنی انتظار این است که نویسنده نظام سیاسی خارجی قرآن را بگوید و بعد سیره حضرت آقا را با آن بسنجد. در اینجا نظامی استخراج و معرفی نشده بلکه نظام بینشی رهبری را تعریف و تبیین کرده است.

وی در خاتمه بر لزوم تغییر عنوان مقاله، نشان‌دادن نتایج استنباط اصول سیاست خارجی از قرآن و پررنگ شدن صبغه قرآنی مقاله و قرآن‌بنیان‌شدن آن به عنون نقدهای اصلی تاکید کرد.

در ادامه سیدمحمد اسماعیلی، دیگر ناقد این کرسی هم، گفت: سه مفهوم اصلی یعنی عزت، حکمت و مصلحت در نوشته و سخنان ایشان به عنوان محورهای سیاست خارجی وجود دارد ولی مفهوم‌شناسی نشده است و اگر این واژگان در اصطلاح مفسران و علوم قرآنی تبیین می‌شد مقاله غنی‌تر بود .

وی افزود: ایراد دیگر این است که دعوت در زیر مجموعه عزت بیان شده در حالی که به هم ربطی ندارند؛ همچنین نفی سبیل ذکر شده که از نقاط قوت بحث است گرچه بیان آن بدون ذکر براهین قرآنی و دیدگاه مفسران است.

اسماعیلی بیان کرد: اخلاق‌مداری هم در ذیل بحث عزت بیان شده که ارتباطی با هم ندارند یا عمل به تکلیف الهی در ذیل عزت آمده که باز ربطی با هم ندارند و می‌شود این اصول را در ذیل حکمت هم قرار دهیم؛  وفای به عهد هم ربطی به عزت ندارد. حرمت تولید و استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی و عدالت هم چه ربطی به عزت دارند؟

وی تاکید کرد: در ذیل اصل حکمت هم هیچ عنوانی بیان نشده در حالی که بسیاری از اصول در ذیل دو عنوان قبلی قرار گرفته است.