بهرامی: بیش از 800 آیه قرآن درباره امنیت است/ میرسندسی: نگاه حداکثری به قرآن درست نیست

به گزارش ایکنا، محمد بهرامی، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 20 بهمن ماه در نشست علمی «امنیت اجتماعی از منظر قرآن کریم»، از سلسله نشست‌های اولین همایش بین‌المللی مطالعات میان رشته‌ای قرآن و ششمین همایش ملی اعجاز قرآن کریم که از سوی دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد، گفت: تجارب مختلفی از بحث امنیت در کشورهای مختلف مطرح است، در برخی کشورها مانند ترکیه تا وقتی که اسلام، محور بود بین کردها و ترک‌ها اختلافی وجود نداشت و هویت اسلامی باعث پیوند آنها بود ولی وقتی آتاتورک هویت مذهبی را پررنگ کرد اختلافات هم بیشتر شد و صدام هم چنین تفرقه‌هایی را در عراق ایجاد کرد و دامن زد ولی در برخی کشورها مانند آمریکا وضعیت متفاوتی وجود دارد و اخیرا قانونی مصوب کردند که حتی سیک‌ها هم می‌توانند در پلیس خدمت کنند.

وی اضافه کرد: نگاه‌های متفاوت بشری به بحث امنیت اجتماعی بنده را بر آن داشت تا از نگاه قرآن به آن بپردازم. بحث امنیت اجتماعی را می‌توانیم براساس روش ترتیبی تفسیر قرآن به قرآن بررسی کنیم، روش دیگر هم روش موضوعی است. در این دو روش البته مشکلات جدی در نتیجه و داده‌هایی که به دست می‌آوریم وجود دارد، بنابراین باید روشی اتخاذ کنیم که ضمن بومی بودن برای جهان اسلام اشکالات کمتری داشته باشد لذا روش تحلیل محتوا و گرانددتئوری را انتخاب کردم.

بهرامی با بیان اینکه در این راهبرد، 12 رویکرد وجود دارد که با هم فرق دارند و نتایج مختلفی هم به دست می‌دهند، تصریح کرد: من در تحقیق خود از رویکرد سیستمی استفاده کرده‌ام یعنی شرایط زمینه‌ای، خصوصیات امنیت اجتماعی، کاربردهای امنیت اجتماعی و پیامدهای مثبت و منفی امنیت اجتماعی را از قرآن گرفته و بین آنها ارتباط برقرار کرده‌ام تا به تولید نظریه برسیم.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: البته در آیات قرآن ناسازگاری در بحث امنیت اجتماعی هم وجود دارد یعنی برخی آیات موافق امنیت اجتماعی و برخی مخالف آن است، لذا ابتدا باید این تعارض حل شود از این رو سراغ نفی و اثبات بحث امنیت اجتماعی از منظر قرآن هم رفتم و در اینجا از روش تحلیل محتوا بهره بردم.

این پژوهشگر بیان کرد: بعد از انتخاب روش، فیش‌های ناظر به موضوع امنیت اجتماعی را از آثار و کتب مختلف علمی به دست آوردم و بعد از اشراف نسبتا کامل سراغ آیات قرآن رفتم. در منابع تخصصی تعاریف زیادی از امنیت وجود دارد و برخی تا 180 تعریف برای امنیت بر شمرده‌اند. از بین این تعاریف به دو گفتمان اصلی می‌رسیم یکی امنیت سلبی و منفی و دیگری ایجابی. در گفتمان سلبی، تاکید بر تهدید است یعنی امنیت، نبودن تهدید است که در دوره سنتی، تهدید، عمدتا نظامی بود و امنیت وقتی بود که تهدید نظامی نباشد ولی بعدها نگاه جامع صورت گرفت. امنیت مثبت هم در حقیقت برای نقد گفتمان امنیت منفی بود. البته بعدا امنیت اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی و ... به تدریج در کنار امنیت نظامی مطرح شد.

بهرامی افزود: امنیت اجتماعی را اگر بخواهیم به همان معنای گفتمان منفی در نظر بگیریم یعنی عدم تهدید نسبت به گروه‌های اجتماعی یا اگر گروه‌های اجتماعی توان حفظ هویت خود را داشته باشند، می‌گوییم امنیت اجتماعی وجود دارد. در بحث امنیت اجتماعی دو ویژگی اصلی وجود دارد؛ یکی داشتن هویت گروهی است که باعث تمایز یک گروه از گروه دیگر می‌شود و دیگری هویت‌بانی است یعنی باید هویت گروهی حفظ شود.

اهمیت امنیت از نگاه قرآن

وی با طرح این پرسش که آیا امنیت در قرآن مهم است یا خیر گفت: در قرآن امنیت بسیار با اهمیت تلقی شده است؛ حضرت ابراهیم(ع) در آیه 25 سوره ابراهیم(ع) درخواست امنیت برای خود و قومش کرده است؛  یا حضرت یوسف(ع) وقتی قرار است پدر و خانواده او وارد مصر شوند سخن از امنیت به میان آورد. شکل‌هایی از امنیت هم در آیات قرآن بیان شده که شامل امنیت سرزمینی، امنیت راه‌ها(آل عمران 196)، امنیت غذایی(اسراء 31) و ... است؛ 879 بار مشتقات واژه امن در قرآن آمده است. 521 مرتبه مشتق امن در آیات مدنی به کار رفته است و بیش از 300 مشتق امن در آیات مکی بیان شده است.

بهرامی ادامه داد: وقتی سراغ آیات می‌رویم می‌بینیم که در هشت آیه واژه امن در برابر خوف به کار رفته است، یعنی وقتی افراد در امنیت هستند که در خوف نباشند، در 9 آیه واژه خوف هم به کار رفته و معنایی که مفسران برای آن ذکر کرده‌اند همان معنای عدم امنیت است. در چند آیه هم واژه امن به صورت مستقل آمده و در برابر خوف هم قرار نگرفته است.

وی تاکید کرد: براساس آیات قرآن، خوف نسبت به آینده معنا دارد؛ حالتی نفسانی و برآمده از ظن و غم و ناراحتی و افسردگی است. اگر این ویژگی‌ها را در تقابل امن و خوف بیان کنیم نبود چنین ویژگی‌هایی، به معنای امنیت است در نتیجه امنیت یعنی اطمینان و اینکه در امنیت شر وجود ندارد و ظن و افسردگی هم وجود ندارد.

حکومت امنیت اجتماعی مخالفان را تامین کند

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با طرح این پرسش که آیا حکومت اسلامی‌ می‌تواند هویت گروه‌های اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد یا خیر؟ گفت: براساس چند آیه قرآن، خداوند دستور داده که با مخالفان به نیکی رفتار کنیم، این دستور دال بر این است که اگر در جامعه مشرک و یهودی و افرادی غیر از پیروان دین ما وجود داشتند، باید  با نیکی رفتار شود یعنی هویت و امنیت آنها به رسمیت شناخته شده است؛ البته در برخی آیات آمده که با کفار دوستی نکنید که در تضاد با آیاتی است که دستور بر نیکی داده است؛ یا در برخی آیات تاکید شده که ای مسلمین با کفار قتال کنید، برخی براین اساس نسخ را طرح کرده‌اند یعنی آیات قتال ناسخ آیات نیکی کردن است ولی پاسخ بنده این است که اگر حکم و موضوع واحد باشد نسخ معنا دارد. بنابراین در اینجا آیات جهاد و قتال برای کفاری است که با مسلمین جنگیده‌اند.

وی اضافه کرد: آیات دیگری هستند که توصیه به رفتار عادلانه با گروه‌های مخالف مانند مشرک و مسیحی و ... دارند، برخی مدعی نسخ در این نوع آیات شده‌اند و به دریافت جزیه اشاره و استناد کرده‌اند، به نظر بنده حکم دریافت جزیه، هم خودش نشانه به رسمیت شناختن هویت این گروه‌ها است.

پذیرفتن هویت پیروان ادیان و مکاتب دیگر

بهرامی بیان کرد: مستند دیگر امنیت اجتماعی در نگاه قرآن، پیمان با مخالفان است و در سیره پیامبر(ص) هم وجود دارد؛ پیمان بستن با اهل کتاب به معنای مورد قبول بودن هویت آنان است. وقتی پیامبر(ص) به مدینه هجرت کردند گروه غالب، یهودیان بودند و اگر هویت آنها مورد قبول نبود، پیامبر(ص) پیمانی با آنها نمی‌بست و پیامبر(ص) اجازه دادند که آنها مناسک خود را انجام داده و از هویت عقیدتی و دینی خود دفاع کنند و حتی اجازه دادند وارد مسجد مسملین شده و عبادت کنند.

وی افزود: مستند بعدی در آیات قرآن برای امنیت اجتماعی، اهداف بعثت پیامبران است، پیامبران وظیفه بیان حقایق و هشدار به مخالفان را دارند، بشارت دهنده و ابلاغ کننده هستند و در وظایفی که بیان شده برخورد با گروه‌های اجتماعی و ایجاد محدودیت برای آنان را نمی‌توان مشاهده کرد. حضرت نوح و ابراهیم و هود و پیامبر(ص) به خصوص در برخورد با گروه‌های اجتماعی محدودیتی برای آنها ایجاد نکردند، برخورد نیکو داشتند، انذار می‌کردند و بشارت می‌دادند و به ابلاغ پیام خدا می‌پرداختند، بخشش و طلب استغفار برای آنان داشتند و با اخلاق نیک برخورد می‌کردند مگر گروه‌هایی که جنگ علیه مسلمین راه می‌انداختند.  

چرا باید همه چیز را از قرآن استخراج کنیم

همچنین سید محمد میرسندسی استادیار دانشگاه امام حسین(ع)، گفت: من یک نقد کلی در این‌باره دارم و آن اینکه نگاه حداکثری به قرآن داریم و می‌خواهیم همه چیز را از قرآن بگیریم و هر نوع نظریه‌پردازی داشته باشیم در صورتی که نمی‌توان از قرآن انتظار نظریه‌پردازی اجتماعی و ... داشته باشیم. کسانی که در حوزه‌های علوم انسانی جدید هستند قانع نشده‌اند که همه چیز را می‌توان از قرآن به دست آورد و بنده معتقدم نقل‌گرایی مانع رشد عقل‌گرایی می‌شود.

وی اضافه کرد: ما زمانی می‌توانیم از قرآن استفاده کاربردی در نظریات علوم اجتماعی و سیاسی و ... به کار ببریم که در تعامل با متن و زمینه، آنها چفت و بست کرده و پیوند دهیم. ما عمدتا نگاه منفعلانه به قرآن داریم یعنی هر نظریه و بحثی که در غرب مطرح است دنبال مؤیدات قرآنی برای آن هستیم.

میرسندسی اظهار کرد: مثلا همین مفهوم امنیت اجتماعی، اواخر قرن 20 یعنی از سال 1980 به بعد مطرح  شد، در این دوره اروپا معضل کاهش رشد شدید جمعیت را تجربه کرد، و برای جبران آن از نیروی انسانی جدید از کشورهای دیگر و رنگین پوستان استفاده کردند؛ اینها دیدند اگر بخواهند با گروه‌های جدید و اقلیت، نگاه امنیتی داشته باشند راه به جایی نمی‌برند و نمی‌توانند از آنها استفاده کنند از این رو دنبال تامین امنیت اجتماعی گروه‌های مختلف رفتند، بنابراین باید به زمینه ایجاد امنیت اجتماعی در برخی سرزمین‌ها هم توجه کنیم.

استاد دانشگاه امام حسین(ع) تصریح کرد: امنیت اجتماعی در چند دهه اخیر مطرح شده و ما دنبال این هستیم که ببینیم قرآن هم در این‌باره چیزی گفته است یا خیر که به نظر بنده نگاه پسینی و منفعلانه است و باید مفاهیم جدید را از قرآن به صورت فعال بیرون بیاوریم.

وی با بیان اینکه اصولا بسیاری از پژوهش‌های جامعه دچار این ضعف هستند، گفت: یکسری موضوعات، الفبای امنیت و بدیهی هستند و چرا باید از قرآن برای آن خرج کنیم، یا چرا مفهومی که در جای دیگر خلق شده و بسط یافته باید برای تبیین آن سراغ قرآن برویم. اینکه ما در هر کاری بخواهیم به قرآن مراجعه کنیم، جای سؤال وجود دارد و باید لزوم این کار تبیین شود.

وی ب اطرح این سوال که نحوه واردکردن قرآن به مباحث علوم انسانی جدید چگونه است، گفت: ما یک‌سری حوزه‌های پژوهشی قرآنی و علوم انسانی جدید داریم و باید این دو را از دوخط موازی جدا و پیوند بدهیم. آوردن و کنار هم چیدن یکسری مطالب در باب امنیت از نگاه قرآن راحت است ولی برای علمی شدن باید رویکرد گرفته شده تقویت شود.

میرسندسی تصریح کرد: در بحث روش تحلیل محتوا هم که انتخاب شده این سؤال وجود دارد که آیا ایده جدیدی مطرح می‌کند؟ پیشنهاد روشی بنده، روش تاریخی است. شما بیان کردید که صدها آیه در زمینه امنیت به کار رفته است ولی واژه امنیت در قرآن در زمینه‌ها، شرایط و محیط‌های مختلف مانند مکه و مدینه و ... بیان شده است و اینطور نیست که هر جا امنیت به کار رفته زمینه یکسانی هم داشته است، در یکجا از امنیت در شرایط عادی سخن آمده و در جایی در شرایط جنگی . توجه به شان نزول هم که در تفسیر رایج است به همین دلیل است.