مقام العراقی؛ واسطه فرهنگی موسیقی ایران و عرب + فیلم
سومین نشست پژوهشی سی‌وهفتمین جشنواره موسیقی فجر با موضوع شناخت مقدماتی اجزا و ساختار مقام‌العراقی برگزار و مقام العراقی، واسطه فرهنگی موسیقی دستگاهی ایران و شرق جهان عرب عنوان شد.
به گزارش خبرنگار ایکنا، سومین نشست پژوهشی سی‌وهفتمین جشنواره موسیقی فجر با موضوع شناخت مقدماتی اجزا و ساختار مقام‌العراقی، 24 بهمن‌ماه 1400 در خانه هنرمندان سالن استاد امیرخانی برگزار شد.
این نشست با حضور کارشناسان معنی جهاد، عیسی زارعی و محمد زرینمهر و بابک خضرایی به عنوان دبیر بخش پژوهش سی‌وهفتمین جشنواره موسیقی فجر برگزار و موارد مربوط به موسیقی مقام‌العراقی تبیین شد.
مقام‌العراقی شباهت‌های بسیاری با دیگر حوزه‌های فرهنگی دارد
محمد زرینمهر که به صورت مجازی در نشست پژوهشی شناخت مقدماتی اجزا و ساختار مقام‌العراقی حضور داشت، در رابطه با این موضوع بیان کرد: مطالعات و تحقیقات بسیاری در رابطه با مقام در خود عراق انجام شده است. مقام‌ها، شباهت‌های بسیاری با حوزه‌های دیگر فرهنگی مثل موسیقی ترکی و ایرانی دارد.
وی در رابطه با انواع سازه‌های مورد استفاده در گروه‌های موسیقی عراقی بیان کرد: از سازهای مورد استفاده در اجراهای قدیمی ارکسترها می‌توان به سازهای کمانچه، سنتور، عود و داربوکا اشاره کرد.
زرینمهر در رابطه با اصطلاحات مقام‌العراقی تشریح کرد: «تحریر» یا «بَدوه» معرف یک مقام است که معمولاً در محدوده یک دانگ حرکت می‌کند. اگر مقام از درجات بم آغاز کند، آن را تحریر می‌گویند. «قطع» و «اوصال» مهمترین بخش مقام‌العراقی است که «وصله»، «قطعه» و «گفته» را در قدیم «شعوب» می‌گفتند که می‌توان با مفهوم گوشه در موسیقی ایرانی بیان کرد.
وی ادامه داد: «جلسه» یک حرکت فرودی دارد که به نت آغاز ختم می‌شود. وقتی خواننده در بالاترین محدوده صوتی خود می‌خواند، «میانه» گفته می‌شود که قسمت اوج مقام‌العراقی است. «قرار» فرود در به مقام اصلی است و «تسلیم» نیز به مُد اصلی مقام که تحریر است، باز می‌گردد.
این کارشناس افزود: مقام عراقی براساس شباهت‌های مقام‌ها به چند دسته مختلف تقسیم می‌شود که می‌توان به خانواده راست، بیات، حسینی، حجاز، صبا، سه‌گاه، نوی، عجم و المتفرقه اشاره کرد.
موسیقی عربی و ایرانی شباهت‌های بسیاری با هم دارند
معنی جهاد، کارشناس و نوازنده عود عربی که از بغداد به صورت آنلاین در این نشست حضور داشت، بیان کرد: مقام‌العراقی فرم اجرایی خاصی است که در بغداد اجرا می‌شود و موسیقی شهری محسوب می‌شود؛ مانند موسیقی ردیف دستگاهی ایران که مرکز آن تهران است اما در شهرهای دیگر مانند اصفهان و شیراز هم اجرا می‌شود.
وی ادامه داد: مقام‌العراقی مبتنی بر جمله است که جملات معینی را مانند راگاهای هندی شامل می‌شود. همچنین اجرای این مقام‌العراقی، خواننده‌محور است. انتخاب شعر و وزنی شعری بر جملات موسیقی تاثیرگذار است.
جهاد افزود: در ترکیب دانگ‌ها یک نگاه مشترکی وجود دارد اما ممکن است در هنگام مُدگردی اختلافاتی وجود داشته باشد ولی شباهت‌ها بیشتر است.
وی در رابطه با مقام مخالف بیان کرد: مقامی به نام مخالف در عراق وجود دارد که خاص موسیقی عراق است و از نظر فواصل حتی در موسیقی شرق هم آن را نداریم و تمام میکرونت‌هایی که داریم در این مقام جمع شده است. البته برای گوش غیر عرب ممکن است ناآشنا باشد ولی برای ما خیلی آشنا است.
جهاد با اشاره به اشتراکات فرهنگی بین ایران و عراق گفت: موسیقی عربی و ایرانی شباهت‌های بسیاری چه از نظر نام مقام‌ها و محتوای اجرایی با هم دارند و همانطور که در موسیقی ایرانی نیز گوشه‌هایی وجود دارد که نام عربی است مانند عشاق، حجاز مغلوب در مقام‌های عراقی نیز اسامی مشترکی دارد.
واسطه فرهنگی میان موسیقی دستگاهی ایران و شرق جهان عرب
بابک خضرایی، دبیر بخش پژوهش سی‌وهفتمین جشنواره موسیقی فجر در این نشست بیان کرد: بحثی در زبان‌شناسی وجود دارد که اگر شما از منطقه‌ای به منطقه دیگر بروید، همیشه افرادی هستند که در این میان مترجم و واسطه فرهنگی شما هستند.
وی افزود: به همین ترتیب مثلاً موسیقی که در هرات وجود دارد به کابل می‌رود و کابل ممکن است یک واسطه فرهنگی میان ایران و هندوستان باشد. اینجا هم ممکن است مقام‌العراقی یک واسطه فرهنگی یا فرهنگ میانه‌ای، میان موسیقی دستگاهی ایران و شرق جهان عرب باشد. شرق جهان عرب که نقاط اندلسی در شاخ آفریقا است، شامل لیبی، مراکش، تونس و الجزایر و نیز - منطقه شامات - سوریه، لبنان، اردن و شیخ نشین‌های خلیج فارس و دیگر کشورهای عربی منطقه می‌شود.
در بخش انتهایی عیسی زارعی، کارشناس این نشست به بررسی، توضیح و تشریح بخش عملی مقام‌العراقی پرداخت.
انتهای پیام
