متون پهلوی پیش از اسلام عمدتا متون مذهبی است

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست ادبیات ایران پیش از اسلام با محوریت دوران ساسانی، با حضور تورج دریایی، پژوهشگر و تاریخ‌نگار در حوزه مطالعات ایرانی و استاد تاریخ در دانشگاه کالیفرنیا، چهارشنبه شب 3 فروردین‌ماه در بستر مجازی برگزار شد.

تورج دریایی در این نشست مزامیر و متون زبور پهلوی که از سوریانی به پهلوی و فارسی میانه ترجمه شده است را به‌عنوان اولی متون پهلوی که می‌توان تاریخ‌نگاری و تاریخ‌گذاری کنیم، معرفی کرد و گفت: متن دیگری که از پیش از اسلام به فارسی در دست است، بیشتر متعلق به دنیای مزدیسنا و دین زرتشتی است.

این استاد تاریخ دانشگاه کالیفرنیا در ادامه گفت: حدود 100 سال پیش فردی به نام «اِمِل وِست» یک لیست از متون فارسی قبل از اسلام تهیه و ارائه کرد که شامل 203 متن است، که برخی از این متون شاید 4 سطر و برخی خیلی طولانی هستند.

وی افزود: حدود 18 سال پیش هم «آلبرتو کانترا»، استاد ایرانشاسی دانشگاه برلین کتابی با عنوان «بررسی ترجمه پهلوی اوستا» نوشت که نشان می‌دهد این متون که ما از آن با عنوان متون پهلوی یاد می‌کنیم، درحقیقت زاییده‌ی قرن‌ها کتابت و بازنویسی است و برحسب ساختار جملات آن‌ها می‌توان تشخیص داد که متعلق به چه دورانی است.

دریایی اضافه کرد: در حقیقت این استاد ایرانشناسی دانشگاه برلین نشان داد ما یک‌سری متون متعلق به دوران ساسانی داریم که بیشتر درباره سروده‌های مقدس و اوستا است و به‌ نوعی ترجمه و تفسیر این متون برای طرفداران آن‌ها یا زرتشتیان زمان بوده است.

وی با اشاره به اینکه متون پهلوی بعد از دوره اسلام و در دوران خلافت عباسی دوباره بازنویسی می‌شود، درباره کم بودن متون پهلوی گفت: در یک متن پهلوی اشاره شده زمانی که تازیان وارد تیسفون شدند، آرشیو کشور دچار آتش‌سوزی شد که طبیعتا پس از حمله و تسخیر یک شهر و کشور یک‌سری از مدارک از بین می‌رود، اما دلیل مهم دیگر کم بودن متون پهلوی این است که کاغذ و دانش ساختن آن از قرن هشتم میلادی یا دوم و سوم هجری در ایران استفاده می‌شود. در حال حاضر هم بسیاری از متون پهلوی به‌جا مانده مهم مربوط به قرن نهم میلادی یا سوم و چهارم هجری است که کاغذ خراسان مشهور است.

این پژوهشگر و تاریخ‌نگار در حوزه مطالعات ایرانی درباره اینکه چرا متون پهلوی پیش از اسلام عمدتا متون مذهبی و دینی است و متون فلسفی و علم طبابت و ... موجود نیست، عنوان کرد: در دوران خلافت مامون عباسی تصمیم گرفته می‌شود تمام متون پهلوی درباره علم و دانش به زبان عربی که زبان رسمی و رایج علمی کشور بوده است، برگردانده شود، برای همین متون پهلوی که برای زرتشتیان که اقلیت جامعه هم هستند، بازنویسی نمی‌شود؛ فقط موبدان زرتشتی متون و مباحث دینی و آنچه که برای زرتشتیان مهم است را بازنویسی می‌کردند که مقداری از آن در طول زمان از بین رفته است و مقداری از آن به دست ما رسیده است.

دریایی در ادامه با اشاره به سنت روایت شفاهی و کتبی در دوران ساسانی اظهار کرد: من سنت‌های شفاهی و کتبی را در این دوره در امتداد و در کنار هم می‌بینم. البته بستگی دارد از منظر کدام قشر جامعه، مثلا روحانیون زرتشتی، مردم عادی یا ... به آن نگاه کنیم. مثلا در مباحث دینی سنت شفاهی خیلی رایج است و روحانیون زرتشتی باید متن اوستا را از حفظ می‌خواندند؛ اما در کل می‌توان گفت سنت شفاهی قوی‌تر است.

وی با بیان اینکه آنچه از متون پهلوی دوره ساسانی باقی‌مانده، مباحثی درباره اوستا و درحقیقت قسمت‌هایی از اوستا و تفسیر و ترجمه‌هایی از آن است، اضافه کرد: متون پهلوی که در زمان خلفای عباسی بازنویسی می‌شود، مربوط به قرن‌های 4 و 5 هجری است که اکثر ایرانیان مسلمان شده‌اند و در این دوره ایرانیان و موبدان زرتشتی همانند اروپاییان شروع به نوشتن تمام سنن و فرهنگ و رسوم و مباحث و کتب دینی و مذهبی را بازنویسی می‌کنند که در تاریخ ایران درخشان است و درباره تاریخ اجتماعی دوره ساسانی به ما کمک می‌کند.