تأویلاتی که حجت نیست

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله سیدجعفر سیدان به مناسبت ماه مبارک رمضان روز گذشته در بیت ایشان برگزار شد که گزیده سخنان وی را در ادامه می‌خوانید؛

درباره سوره بلد صحبت می‌کردیم. بخشی از این سوره جمع شایسته ممتاز را به عنوان اصحاب میمنه معرفی کرده است. یکی از معانی اصحاب میمنه اصحاب طرف راست است که کنایه از اصحاب موفق است یعنی کسانی که در کار خیر موفق شدند. این اصحاب خوبی‌ها، نشانه‌هایی داشتند. از جمله اینکه این افراد دشواری‌هایی را در راه دین تحمل کردند، اطعام نیازمندان در روزگار سختی و قحطی مورد نظر و توجه‌شان بوده است، به یتیمان مخصوصا یتیمی که از بستگانشان باشد توجه داشند، به مسکین و نیازمند می‌رسیدند و همه اینها بر اساس ایمانشان به دین بوده است. از دیگر صفاتشان استقامت و توصیه به مرحمت است.

«فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَةٍ» (آیات 11 تا 13). «عقبه» یعنی مسیر مشکلی که در کوه است و کنایه از این است که مومنین در راه دین مشکلات را تحمل می‌کنند، در مقابل آن طاقت می‌آورند و شانه خالی نمی‌کنند. خود آیه عقبه را معنا کرده است ولی یکی از مصادیق مهم یا به عبارت دیگر، تأویل عقبه و ورود در مشکلات در روایات آمده است. خیلی از آیات شریفه قرآن تأویل دارد و حتی تأویل‌های متعدد دارد که گاهی از آن تعبیر به بطن می‌شود. به عنوان مثال برای آیه «وَ شَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ» سی و سه معنا ذکر شده است. البته تأویلی درست است که مستند به روایت و حدیث باشد.

معنای تأویل

منظور از تأویل چیزی است که طبق لغت از عبارت استفاده نمی‌شود ولی معصومین به خاطر اینکه حامل علوم قرآنی هستند تاویلات را می‌دانند و برای ما بیان کردند. بعضی مطالب اشارات و لطائف است. اشارات و لطائف را افراد غیر معصوم هم می‌توانند بفهمند. اگر بخواهم مثال بزنم، صلواتی آخر مفاتیح نقل شده است که قسمتی از آن چنین است: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الَّذِي ارْتَضَيْتَهُ وَرَضَّيْتَ بِهِ مَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِكَ». یکبار شخصی به من گفت لطیفه این دنیا در این است که این تعبیر فقط در مورد امام رضا(ع) آمده ولی در مورد سایر ائمه ذکر نشده است که خداوند هرکس را بخواهد راضی کند به وسیله امام رضا(ع) او را راضی می‌کند.

یکبار خدمت آیت‌الله وحید بودیم، من این روایت را خواندم که امام مجتبی(ع) در مسجد معتکف بودند. شخصی به حضرت عرض کرد از نظر مالی در مضیقه هستم، قرضی هم دارم که نمی‌توانم بپردازم و ممکن است به زندان بیفتم. وساطت کنید تا طلبکار صبر کند. امام به سرعت به طرف درب مسجد حرکت کردند. یکی از اصحاب به ایشان گفت فراموش کردید که معتکف هستید؟ حضرت فرمودند نه، ولی جدم فرمودند «مَنْ سَعی فی حاجَه أَخیهِ المؤمنِ فکأنَّما عَبَدَ اللهَ تِسْعَهَ آلافِ سنَه، صائماً نهارُهُ قائماً لَیلَهُ». آقای وحید فرمودند لطیفه‌اش این است که روایت می‌فرماید «مَنْ سَعی»، یعنی کسی که تلاش کند چه به نتیجه برسد چه به نتیجه نرسد. به اینها لطایف می‌گویند.

تأویلات ضد قرآن عرفا

تا اینجا گفته شد تأویل اصلا از ظاهر آیه استفاده نمی‌شود. معصوم است که به بطون آیات آگاهی دارد و حامل قرآن است و بر تأویلات اشراف دارد. گاهی افرادی در این زمینه ادعایی مطرح می‌کنند و می‌گویند این مطلب تأویل آیه است. این تأویلات به درد خود شخص می‌خورد و برای ما حجت نیست. گاهی عرفای اصطلاحی تاویلاتی بیان می‌کنند که ضد قرآن است. مثلا قرآن فرموده آتش، آنها می‌گویند این آتش یعنی آتش محبت و الا در دوزخ خبری از آتش نیست. این تاویلات نه تنها درست نیست بلکه کاملا غلط و نادرست است. در بیانات عرفا فراوان از این تعبیرات هست.

حال پرسش این است تأویل «عقبه» در روایات چیست؟ عقبه یعنی کاری که بر غیر کسانی که حق‌پذیر هستند دشوار است و زیر بار آن نمی‌روند ولی افراد حق‌پذیر زیر بار آن می‌رود و آن ولایت امیرالمومنین(ع) است. حالا یک حدیث در این زمینه به عرضتان می‌رسد.

«عن أبان بن تغلب، عن أبي عبد الله عليه‌السلام قال قلت له جعلت فداك قوله: فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ؛ فقال من أكرمه الله بولايتنا فقد جاز العقبة ونحن تلك العقبة التي من اقتحمها نجا قال فسكت فقال لي فهلا أفيدك حرفا خير لك من الدنيا وما فيها قلت بلى جعلت فداك قال قوله «فَكُّ رَقَبَةٍ» ثم قال الناس كلهم عبيد النار غيرك وأصحابك فإن الله فك رقابكم من النار بولايتنا أهل البيت.» امام صادق(ع) می‌فرمایند عقبه ما هستیم، هر کس این عقبه را بپذیرد و در جریان آن قرار بگیرد نجات پیدا کرده است. بعد حضرت سکوت کردند و به سوال‌کننده از معنای عقبه فرمودند: چیزی به تو بگویم که از دنیا و آنچه در آن است برای تو بهتر است. همه مردم گرفتار آتش هستند به جز تو (یعنی ابان بن تغلب) و اصحاب تو (یعنی معتقدان به ولایت اهل بیت(ع)) و خداوند شما را از آتش نجات داده است به خاطر اینکه ولایت ما خاندان رسالت را دارید.

این توضیح را عرض کنم که جامعه به دو بخش تقسیم می‌شوند کسانی که حقایق دین را پذیرفتند و کسانی که حقایق را نپذیرفتند. خود این گروه به دو بخش تقسیم می‌شوند: بخش قاصر که این حقایق را نفهمیدند و به دستشان نرسیده است و مشکلی ندارند، بخش مقصر که حقایق را فهمیدند ولی قبول نکردند، این افراد اهل آتش هستند.

در جلسات آینده بحث خواهیم کرد که چرا ولایت اینقدر مهم است که امام می‌فرمایند همه مقصرین گرفتار آتش هستند به جز کسانی که ولایت اهل بیت(ع) را پذیرفتند.