حافظ شاعر محبت است

مهدی محبتی، نویسنده، پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا به مناسبت روز ملی بزرگداشت حافظ، با اشاره به تأثیر قرآن کریم بر غزل حافظ گفت: حافظ از دو جهت از قرآن تأثیر پذیرفته است، یکی از حیث مفاهیم قرآن، یعنی قصه‌ها، روایت‌ها و مفاهیم کلی قرآن است؛ مثلا آنجا که می‌گوید «آتش طور کجا، موج دیدار کجا» معلوم است که آتش طور اشاره به همان داستان حضرت موسی(ع) است. تأثیر دوم قرآن در شعر او برداشت مستقیم از آیات است. تأثیر مستقیم از آیات قرآن در شعر حافظ فراوان است. مثلا آنجا که می‌گوید «شبِ قدر است و طی شد نامه هَجر/ سلامٌ فیهِ حَتّی مَطْلَعِ الفَجْر»، در واقع آیه قرآن را تضمین کرده است.

استاد تمام دانشگاه زنجان اضافه کرد: البته این موضوع ساحت‌های دیگری هم دارد که کمتر به آن توجه شده است، آن هم تغییراتی است که خود حافظ در مفاهیم قرآنی ایجاد و آن را وارد شعرش می‌کند؛ نمود آن در بیت «عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ/ قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت» است که در این بیت به نوعی دیگر به قرآن اشاره کرده است.

کدام دیوان حافظ را بخوانیم!

این حافظ‌پژوه ضمن اشاره به تصحیح‌های معتبرتر دیوان حافظ، استفاده از دیوان‌های مختلف را منوط به اینکه مخاطب از چه منظری به حافظ بنگرد، دانست و  افزود: اگر کسی بخواهد مستقیم به دیوان حافظ مراجعه کند، سه تصحیح از دیوان حافظ از همه بهتر است، یکی تصحیح مرحوم قزوینی و دکتر غنی است، دوم تصحیح دکتر خانلری و دیگر تصحیح مرحوم هوشنگ ابتهاج(سایه) است. این سه تصحیح به نسبت بهتر از سایر تصحیح‌های موجود از دیوان حافظ هستند.

محبتی ادامه داد: اگر کسی بخواهد شرح‌هایی که بر حافظ نوشته شده را بخواند، «شرح شوق» سعید حمیدیان بسیار مفصل و خوب است، «شرح حافظ خراباتی» از هروی و شرح‌های دیگری مثل شرحی که استعلامی نوشته و ابیات را توضیح دادند، برای کسانی که نمی‌توانند و نمی‌خواهند مستقیم از ابیات استفاده کنند بسیار خوب است.

وی افزود: اگر گزیده ابیات یا توضیح درباره حافظ هم مدنظر مخاطب باشد، کتاب فراوان است و مخاطبان شعر حافظ با مراجعه به کتاب «حافظ‌پژوهی» می‌توانند کتاب‌های خوب را انتخاب و تهیه کنند.

نویسنده کتاب «در جدال با خویشتن» ضمن اشاره به سخت‌فهمی شعر حافظ، بیان کرد: فکر نمی‌کنم نسل جدید بتواند مستقیم از حافظ استفاده و بهره ببرد، زیرا حافظ علاوه بر اینکه ساده است، بسیار سخت است، یعنی حافظ ساده‌نما است، در نگاه اول همه فکر می‌کنند آن را می‌فهمند اما در واقع سخت است و فقط خواص متوجه مفاهیم شعر او می‌شوند.  

شعر حافظ و پاسخ به نیاز‌های زمانه 

محبتی در پاسخ به این سؤال که کدام ویژگی در حافظ باعث ارتباط همه نسل‌ها با او شده است، گفت: یکی از دلایل ارتباط نسل جدید با حافظ این است که حافظ هنوز به بسیاری از نیاز‌های زمانه پاسخ می‌دهد و در شعر او فکر و اندیشه است. از طرفی مشکلاتی که ما امروز داریم، شبیه به عصر حافظ است، مشکلاتی مانند دروغ‌گویی، ریاکاری و بسیاری از مشکلات دیگری که در عصر حافظ وجود داشته، هنوز هم هست و حل نشده است و از آنجا که شاعر با آن‌ها مبارزه کرده است، جوان امروزی لذت می‌برد که حافظ با این مشکلات مبارزه کرده است.

حافظ بسیار انسان‌گراست

نویسنده کتاب «نقد ادبی در ادبیات کلاسیک فارسی» نکته و مسئله دیگر در محبوبیت حافظ را میل او به انسانیت خواند و گفت: حافظ بسیار انسان‌گراست، یعنی انسان را به‌ما‌هو انسان دوست دارد، نه به نژاد یا زبان یا چیز دیگری و واقعا برای انسان کرامت قائل است.

وی افزود: حافظ واقع‌بین است، مثلا معتقد است که انسان همیشه خطاکار است و به قول معروف بی‌دلیل زیر بغل کسی هندوانه نمی‌گذارد که بگوید ما خطا نمی‌کنیم، بلکه می‌گوید من هم خطاکارم، چنانکه حضرت آدم(ع) هم خطا کرد. در نگاه حافظ ما انسان‌ها همه خطاکاریم و باید به درگاه حق بنالیم و خطای خود را قبول کنیم.

محبتی ارضای میل موسیقی مخاطب از سوی حافظ را یکی دیگر از موارد توجه ویژه نسل جدید به شعر او خواند و اضافه کرد: حافظ در غزل خود بسیار از نظر آهنگ، شعر و... با موسیقی بازی می‌کند که جوان آن را دوست دارد.

این حافظ‍‌پژوه اضافه کرد: میل به آزادی در حافظ هم تأثیر زیادی در همه‌گیر شدن او در میان نسل‌های مختلف و جدید داشته است. حافظ حس آزادی را در انسان ارضا می‌کند، یعنی آنچه در بیرون از انسان دریغ می‌شود، مانند عشق، مستی، خودیابی، خودشکوفایی و... را در دیوان حافظ پیدا می‌کند.  

حافظ؛ شاعر محبت

وی افزود: از همه این‌ها مهم‌تر حافظ شاعر محبت است. گفته می‌شود حافظ شاعر مبارزه با ریا یا مصلح و... است، اما بالاتر از همه حافظ شاعر مهر و عشق است و همه انسان‌ها هم عشق و محبت را دوست دارند؛ لذا تا وقتی که عشق و محبت باشد، شعر حافظ زبان حال آن‌هاست.

محبتی با اشاره به موارد دیگری مانند اینکه هرکسی حافظ را بخواند به ادبیات فارسی و به فرهنگ ایرانی مسلط می‌شود و اسلام را خوب می‌شناسد، به‌عنوان دلایل همه‌گیری شعر حافظ اشاره کرد و افزود: مسئله مهم‌تر دیگر این است که شعر حافظ تعبیر‌پذیر است، یعنی یک لایه نیست. چند لایه دارد که هر کسی معنایی از آن برداشت می‌کند. برای مثال آنجا که حافظ می‌گوید «شبی تاریک و بیم موج و گردابی چنین حایل»، شب تاریک در نگاه فرد سیاسی، مسائل سیاسی، در نگاه فرد فلسفی، تاریکی وجود و در نگاه یک فرد اجتماعی، شب تاریک آدم‌های اطراف خود برداشت و معنا می‌‌شود. به همین ترتیب هرکسی از آن یک استعاره می‌سازد و زبان حال هر کدام از آن‌ها می‌شود. در مجموع همه این‌ها باعث شده شعر حافظ همه‌گیر شود و در هر زمانه با نسل جدید ارتباط خوبی برقرار کند.