فلسفه یتیم بودن پیامبر(ص) در کلام امام صادق(ع)

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن محمدعلی انصاری، مفسر قرآن کریم، شب گذشته 2 دی‌ماه با محوریت سوره ضحی در فضای مجازی برگزار شد که گزیده مباحث آن را در ادامه می‌خوانید؛

این سوره با سوگند به ضحی و آغاز صبح شروع شد و بعد از آن خداوند به شب سوگند خورد. این سوگندها چرا یاد شد؟ برای اینکه بگوید «مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَى» یعنی خداوند هرگز پیامبر(ص) را رها نکرده است و از او ناخرسندی ندارد. گفتم فاصله‌ای که بین نزول وحی پیش آمده بود زمینه شد پاره‌ای از دشمنان ادعا کردند خداوند پیامبر(ص) را رها کرده است. لذا این آیه نازل شد و به دنبال آن فرمود: «وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى» یعنی نه اینکه در دنیا فضل الهی بر تو بی‌حساب و بی‌اندازه است بلکه این نعمات در برابر آنچه در جهان آحرت برای تو در نظر گرفته شده است چیزی نیست.

از آیه ششم فرمود: «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ؛ مگر نه تو را يتيم يافت پس پناه داد و تو را سرگشته يافت پس هدايت كرد و تو را تنگدست‏ يافت و بى ‏نياز گردانيد و اما [تو نيز به پاس نعمت ما] يتيم را ميازار و گدا را مران».

بعد از اینکه مطالب پیشین گفته شد یکباره لحن آیات عوض می‌شود، گویی بناست پروردگار یادآوری برای پیامبر(ص) بفرماید و نعمت‌های خود را بر ایشان متذکر شود. گاه لازم است داشته‌های یک انسان را به او یادآوری کنیم تا خودباوری پیدا کند. گاه ذات حق این کار را با پیامبران می‌کند و الطاف خودش را بر انبیا یادآور می‌شود. خداوند در این آیات متذکر می‌شود که از گذشته سابقه لطف خداوند در حق تو جاری و مستمر بوده است از جمله اینکه «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى». یتیم به کسی می‌گویند که پدرش را در کودکی از دست می‌دهد. احیانا اگر کودکی پدر و مادرش را از دست بدهد به او یتیم گفته می‌شود. وقتی پیامبر(ص) در رحم مادر بود پدرش از دنیا می‌رود، در دو سالگی نیز سایه مادر از سر او برداشته می‌شود. آیه می‌فرماید مگر نه اینکه تو یتیم بودی و ما به تو جایگاه دادیم.

پدر و مادر، خالق کوچک انسان هستند

در زندگی بسیاری از بزرگان و مردان الهی چنین اتفاقی دست می‌دهد که سایه پدر از سر آنها برداشته می‌شود. چرا این شیوه زندگی و سهم برای این مردان الهی رقم زده شده است؟ یکبار یک نفر از امام صادق(ع) سوال کرد چرا پیامبر(ص) یتیم بوده است؟ امام صادق(ع) پاسخ زیبایی فرمودند و گفتند برای اینکه خداوند می‌خواست حق مخلوقی بر عهده آنها نباشد. پدر اصلی‌ترین و جدی‌ترین تکیه‌گاه فرزند در زندگی است و بدیهی است انسان احساس تکیه به پدر می‌کند و اطمینانی از وجود پدر دارد و وقتی پدر را از دست می‌دهد احساس یتیم بودن به او دست می‌دهد. خدای سبحان نمی‌خواهد انبیا به تکیه‌ای جز ذات او تکیه کنند لذا سایه پدر از سرشان برداشته می‌شود تا توحید و توکل کامل بر حضرت احدیت باشد.

نکته دوم این است کسی که بیشترین حق را بر عهده انسان دارد پدر و مادر هستند. بارها این را گفتیم پدر و مادر را خالق کوچک خودمان می‌دانیم و بالاترین نقش بعد از پروردگار بر عهده والدین است. وقتی والدین چنین حقی نسبت به ما دارند، ما نسبت به آنها چه تکلیفی داریم؟ خداوند می‌خواهد اولیای خودش مکلف به تکلیف نسبت پدر و مادر نباشند تا به وظیفه عبودیت خود به نحو کامل بپردازند. در قرآن هم می‌خوانیم: «إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا» یعنی خدایا فرزندی که در رحم دارم محرر و آزاد باشد. منظور از محرر این است که خادم مسجد الاقصی باشد. آزاد یعنی آزاد از تکلیفی که نسبت به من به عنوان مادر دارد.

با اینکه پیامبر(ص) پدر و مادر نداشت ولی عبدالمطلب حامی او شد و در حق او پدری کرد و به تمام معنا حامی، همراه و مدافع او بود. این سایه پر مهر عبدالمطلب ماوای پیامبر(ص) بود تا اینکه ایشان هم از دنیا رفت و ابوطالب عموی ایشان کفیل پیامبر(ص) شد. ابوطالب از بزرگان منطقه حجاز بود و تمام حمایت خود را معطوف پیامبر(ص) کرد و گفت تا جان در تن دارم از حمایت تو دست برنمی‌دارم. وقتی ابوطالب همزمان با حضرت خدیجه به رضوان الهی رفتند پیامبر(ص) آن سال را عام الحزن نامیدند.

شبهه گمراه بودن پیامبر(ص)

آیه بعدی می‌فرماید «وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى». ضال یعنی کسی که فاقد هدایت است. بسیاری از مفسران وقتی به این آیه می‌رسند پیچ و تابی در ذهنشان دیده می‌شود که یعنی چه پیامبر(ص) گمراه بوده است؟ وقتی عمر پیامبر(ص) را نگاه می‌کنیم ایشان پس از بعثت که در اوج هدایت بوده است، قبل از بعثت هم یک مورد رفتار مشرکانه از ایشان مشاهده نشد و اگر چنین چیزی بود دشمنان ایشان آن را بیان می‌کردند. پس معنای «وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى» چیست؟ برخی برای حل این مشکل گفتند ضال به معنای گمشده است، یعنی پیامبر(ص) گنج گمشده‌ای بود که نزد مردم شناخته‌شده نبود و خداوند ایشان را به مردم شناساند.

به نظر من این آیه هیچ ابهامی ندارد و معنایش بسیار روشن است. هدایت یعنی رهنمون الهی. خداوند از سوی خداوند می‌آید. هدایتگری فعل الهی است. بعد از آفرینش، خداوند آفریدگان را هدایت می‌کند. اگر کسی هدایت الهی را نداشته باشد ضال است. آیا می‌شود غیر از خداوند، از جای دیگری هدایت بیاید؟ خیر، «ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ». پیامبر(ص) هم این هدایت را از ذات خودش ندارد بلکه خداوند او را هدایت کرده است چنانکه آیه دیگری می‌فرماید: «مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ». بنابراین آیه هیچ ابهامی ندارد.