اعتماد به نفس کاذب آسیب کار علمی است/ انتقاد از برخی داوری‌های ناعادلانه علمی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، 24 بهمن ماه در نشست علمی «بیان تجربیات پژوهشی اساتید» که از سوی دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران برگزار شد، با تجلیل از برگزاری این جلسات، گفت: این جلسات تاریخ شفاهی، پربازده و کم‌هزینه است و می‌توانیم از نظر به دست‌آوردن آگاهی تاریخی و انتقال تجربیات از این جلسات استفاده کنیم و به نوعی پاتوق فرهنگی هم برای علاقه‌مندان به چنین موضوعاتی است گرچه بنده خودم را در شمار استادان بزرگی که تاکنون به ارائه تجربیات پرداختند نمی‌دانم.

وی با بیان اینکه روی سخن بنده با مدیران پژوهشی نیست بلکه مخاطب بنده پژوهشگران و دانشجویان علاقه‎‌مند به پژوهش است، افزود: اگر پژوهش را فرایند دستیابی به پاسخ سؤال  بدانیم این پژوهش حتما دو رکن پیشا و پسا پژوهش دارد؛ مرحله پیشاپژوهش فرایند رسیدن از یک انگاره ذهنی به یک پرسش است که کار دشواری است و به تعبیر امام مجتبی(ع)، حسن السؤال نصف الجواب؛ بنابراین این مرحله خیلی مهم است. مرحله پساپژوهش هم این است که ما وقتی به پاسخ رسیدیم چگونه آن را ارائه کنیم یعنی در حین پژوهش باید توجه کنیم که قرار است در قالب مقاله یا یادداشت و ... باشد.

عضو شورای علمی مرکز حوزوی پژوهش‌های تاریخ تصریح کرد: پژوهش رابطه زیادی با اندیشیدن و تفکر دارد؛ شاید برخی بین اینها تفاوت قائل شوند ولی بنده تفاوتی میان این دو قائل نیستم و بدون اندیشه، پژوهش خوب شکل نمی‌گیرد. مسئله پژوهش، نوپدید است و علت آن مفهوم علم در دنیای جدید است. در گذشته، شکل عمده علم، آموزش بود ولی در دنیای جدید بین آموزش و پژوهش تمایز ایجاد شده است که خود آن هم چالش‌هایی ایجاد می‌کند.

الویری اضافه کرد: اولین نکته و توصیه بنده این است که بین دونگاه تک‌رشتگی و چندرشتگی باید حدوسطی را انتخاب کنند؛ الان کم نیستند افرادی که در عرصه‌های مختلف علمی قلم می‌زنند ولی برخی فقط در برخی حیطه‌های تخصصی قلم می‌زنند؛ بنده در این دوگانه به استناد تجربیات شخصی، پیشنهادم این است که تا مقطع کارشناسی و ارشد عیب ندارد کارهای متنوع انجام شود زیرا ذهن را باز می‌کند و اطلاعات ما را بالا می‌برد ولی بعد از این مقاطع باید وارد امور تخصصی بشویم.  بنده در اوایل، تدریس‌های مختلفی داشتم مثلا در یک کلاس، ارتباطات و در کلاس دیگر فقه و اصول و تاریخ عباسیان و روش تحقیق و ...درس می‌دادم که تنوع عجیبی داشت. این به لحاظ علمی قابل دفاع نیست ولی این تلاش توریستی در عرصه علم آورده‌های زیادی برای بنده داشت و افق‌های تازه‌ای برای من باز کرد.  

استفاده هوشمندانه از رشته‌های مختلف علوم 

عضو گروه مطالعات پژوهشی تمدن باقرالعلوم با تاکید بر اینکه به صورت هوشمندانه وارد رشته‌های مختلف بشوید ولی یک رشته را مبنای اصلی برای خود قرار دهید، اضافه کرد: الان  در شرایطی هستم که با اشتیاق دوست دارم همه فعالیت‌هایم را تعطیل کنم و فقط به دو بحث برسم یکی بحث تاریخ در قرآن و دیگری تاریخ در روایات به عنوان دو پروژه اصلی علمی. گرچه کارهای ناتمامی در فلسفه تاریخ و روش تحقیق تاریخ و روش‌شناسی تاریخی و... هم وجود دارد.  

عضو شورای اندیشه‌ورز مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی بیان کرد: دوگانه دیگری که معتقدم باید مواجهه مناسبی با آن داشته باشیم پرهیز از شتاب‌زدگی و خود را در معرض نقد قراردادن است؛ این دو در نگاه اول با هم سازگار نیست و باید حد وسطی را بین این دو انتخاب کنیم؛ من خیلی سخت دست به قلم می‌برم و همیشه احساس عقب‌ماندگی و درماندگی نسبت به برخی افراد دارم که پرکار هستند ولی از طرف دیگر کارهای شتاب‌زده که انسان هر چیزی به ذهنش رسید مقاله و کتاب کند هم درست نیست و من از آن پرهیز دارم.

وی افزود: من همیشه افکارم را خیلی دیر به کتاب و مقاله تبدیل می‌کنم و شاید بیش از 20 مقاله و چندین طرح ناتمام دارم چون دوست ندارم به صورت شتاب‌زده کتابی تولید شود ولی از آن طرف هم انتشار آثار نباید خیلی دیر اتفاق بیفتد و نباید از در معرض نقد دیگران قراردادن بترسیم و توصیه می‌کنم شما هر چه سریعتر خود را در معرض نقد دیگران قرار دهید ولو اینکه حتی مقاله شما برای فلان مجله در یک روستا باشد.

پرهیز از نگاه تحقیرآمیز به دستاوردهای تمدن دیگران

الویری تصریح کرد: نکته دیگر دوگانه خودباوری و توجه به دستاوردهای علمی دیگران است. ما از یکسو باید خودباوری و اعتماد به نفس داشته باشیم ولی این خودباوری نباید به مفهوم نگاه ناهمدلانه و تحقیرآمیز به دستاوردهای دیگر تمدن‌ها باشد و این ضعف الان وجود دارد یعنی عده‌ای با رویکرد افراطی چشم به دستاورد تمدن‌های دیگر دوخته و داشته‌های خود را ناچیز می‌پندارند و برخی هم یکسره دستاورد تمدن‌های  دیگر را ناچیز می‌شمارند.

وی تاکید کرد: مراد بنده از اینکه دستاوردهای تمدن دیگر را ببینیم لزوما به معنای فراگرفتن یک زبان نیست و زبان موضوعیت خود را از دست می‌دهد و نمی‌توانم عزیزان را توصیه کنم که چندسال برای فراگرفتن زبان، وقت صرف کنند در حالی که این فناوری موضوعیت خود را از دست می‌دهد چون ترجمه‌ها پخته‌تر و عمیق‌تر می‌شود و  شاید فناوری‌ها نیاز به یادگیری زبان را از بین ببرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، اظهار کرد: بنده سفری به روسیه داشتم و آقایی از ارمنستان هم به این جلسه علمی دعوت شده بود و چون نمی‌دانستم چه می‌گوید با استفاده از فناوری، ترجمه محتوای سخنانش را می‌نوشت و من در تلفن همراه می‌دیدم.

عضو شورای علوم عقلی هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی افزود: الان هیچ موضوع پژوهشی وجود ندارد که شما انتخاب کنید و پیشینه‌ای در جهان و به خصوص در جهان اسلام و جهان عرب نداشته باشد و به هر طریق ممکن راهی برای آگاهی از آن بیابید.

پرهیز از اعتماد به نفس کاذب

وی افزود: بنابراین در جمع‌بندی این مطلب تاکید می‌کنم نه آنچنان خودباوری و اعتماد به نفس کاذب داشته باشید که هیچ‌کسی را بر نتابید و نه چنان ضعیف‌النفس باشید که نقدها شما را از میدان به در ببرد. بنده چندین مقاله داشته‌ام که برای برخی نشریات فرستاده‌ام  و رد شد ولی همان مقاله در جای دیگر رتبه کسب کرد بنابراین نباید از عدم پذیرش یک مقاله نومید شوید زیرا ممکن است داوری‌ها غیرمنصفانه باشد و یا من موضوع را به درستی تبیین نکرده باشم.

انتقاد از برخی داروی‌های ناعادلانه علمی

الویری اضافه کرد: نباید این نکته را از نظر دور کنیم که واقعا گاهی داوری‌هایی در مورد برخی آثار صورت می‌گیرد که جای تاسف دارد و برخی انگیزه‌های نادرست وجود دارد.

وی ادامه داد: دوگانه دیگر انزوای اجتماعی یا  اسیرساختارهای اجتماعی‌شدن است یعنی اینکه ما نه در همایش و نشست و جلسه‌ای شرکت کنیم و یک گوشه بنشینیم و کار خودمان را انجام دهیم، قبلا و در دوره‌هایی این کار را برخی انجام می‌دادند ولی الان عرصه برای این نوع انزواها فراهم نیست؛ بنده حد وسط بین این دو طیف را توصیه می‌کنم. ما تا در معرض نقد نباشیم نمی‌توانیم کار پخته‌ای ارائه بدهیم و از طرف دیگر اگر اسیر ساختارها شویم به شدت استعدادکش و برباد دهنده سرمایه‌ها خواهد بود و حتی اگر قرار است با یک مجموعه علمی و دولتی کار کنیم، همه اختیارات خودمان را به آن ندهیم البته کسی که واقعا و به معنای واقعی کلمه، پژوهشگر است. خود را معطل این ساختارها نکنید زیرا به شدت استعدادهای ما را به باد می‌دهند.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) بیان کرد: مسئله دیگر بنده، توصیه به استفاده از کارگا‌ه‌ها و خواندن خاطرات اساتید و استفاده از تجریبات آن‌هاست؛ همچنین در کنار این موضوع یکسری مهارت‌های هرچند ساده را بیاموزیم مانند تایپ فارسی  و کار با ورد و برخی نرم‌افزارهای دیگر. در ایام دکترا که هنوز رایانه خیلی رایج نبود کار با سیستم، زمانبر و دشوار بود ولی برای بنده اینطور نبود؛ لذا این دسته از مهارت‌ها را کم اهمیت ندانید.

چزخش تمدنی به سمت شرق در حال وقوع است

الویری با توصیه به کلان‌نگری در عرصه پژوهش گفت: اینکه چرخش تمدنی در دنیای  امروز به سمت شرق در حال وقوع است یک توهم نیست بلکه واقعیت است و در چنین فضایی این امکان برای ما وجود دارد که از روش‌های ابتکاری و بومی خودمان سخن بگوییم و محدود و منحصر به برخی قالب‌های روشی نشویم. حتی بنده دیده‌ام که برخی اساتید خوب هم اگر اندک تغییری در روش ایجاد شود آشفته می‌شوند در صورتی که روش یک ابزار برای پژوهشگر است و در چنین فضای شیفت پارادایم دانشی از روش‌های بومی حرف بزنیم و حتی به نظر بنده، ما وظیفه داریم که چنین خلاقیت و ابداعات و ابتکاراتی داشته باشیم.

رعایت اخلاق علمی

الویری اضافه کرد: نکته آخر بنده هم رعایت اخلاق و مسائل معنوی در زندگی فردی و پژوهشی و علمی است. معنویت و خداباوری نقش مهمی در موفقیت انسان دارد؛ مرحوم مظفر در بحث قوه حدس که از مجهولات علم است از ابن سینا نقل کرده که حدس، هبه الهی به برخی افراد است. رعایت اخلاق علمی از ذکر سند، تحمل نقد دیگران و اهتمام به گفت‌وگو با دیگران آغاز می‌شود و تا بخل‌نورزیدن علمی و بهره‌دادن به دیگران و ... ادامه دارد و زکات علم هم هست. زکات باعث رشد خود فرد و رشد علوم خواهد شد.