امیرالمومنین(ع) با معترضانی که به رویش شمشیر کشیدند چه کرد؟

به گزارش ایکنا، جلسه بازخوانی خطبه 156 نهج‌البلاغه با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا یوسفی، استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید، امروز 8 اسفندماه به صورت مجازی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

خطبه‌ 156 خطبه بلندی است که بخش‌هایی از آن در نهج‌البلاغه آمده است. قضیه برمی‌گردد به اینکه جنگ جمل تمام شده است و حضرت دارد با مردم بصره سخن می‌گوید. این خطبه چند محور دارد؛ محور اول گفت‌وگو با مردم بصره که در جنگ جمل بودند. اینها کسانی بودند که به روی حضرت شمشیر کشیدند ولی شکست خوردند. نحوه برخورد حضرت با اینها برای ما آموزنده است. دومین مسئله‌ای که در خطبه می‌آید درباره شخص عایشه است که سردمدار معنوی جنگ جمل بود و خیلی‌ها به حرمت عایشه به جنگ آمده بودند. نحوه برخورد حضرت با عایشه و دیگر رهبران جنگ جمل نیز برای ما آموزنده است. بعد از این حضرت راجع به مباحث اخلاقی صحبت می‌کند و پیرامون مرگ و قیامت سخن می‌گوید. یکی از عناصر کلیدی نهج البلاغه توجه دادن آدم‌ها به آخرت است یعنی هر کاری می‌کنی بدان که یکجا باید جواب بدهی. محور بعدی که حضرت صحبت می‌کند نقش و اهمیت قرآن در جامعه است. آخرین بحث هم راجع به آینده‌ای است که برای جامعه رخ می‌دهد. در این جلسه ما فقط پیرامون بخش اول گفت‌وگو می‌کنیم.

تصور کنید اصحاب جمل شکست خوردند و حضرت هم همه آنها را بخشیده است و الآن دارد با آنها صحبت می‌کند. حضرت اشاره می‌کند این دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم از این فتنه‌ها زیاد دارد ولی شخص باید به خدا نگاه کند و معیارش را از قرآن بگیرد و دنبال این و آن راه نیفتد. این مسئله اول؛ مسئله دوم این است که حضرت می‌فرمایند اگر از من دنباله‌روی کنید من شما را به سمت بهشت می‌برم. عبارت حضرت این است: «فَمَنِ اسْتَطَاعَ عِنْدَ ذَلِكَ أَنْ يَعْتَقِلَ نَفْسَهُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْيَفْعَلْ، فَإِنْ أَطَعْتُمُونِي فَإِنِّي حَامِلُكُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَلَى سَبِيلِ الْجَنَّةِ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَشَقَّةٍ شَدِيدَةٍ وَ مَذَاقَةٍ مَرِيرَةٍ».

چرا علی(ع) اصحاب جمل را مجازات نکرد؟

تا اینجا حضرت راجع به اصحاب جمل صحبت می‌کند. در اینجا چند نکته مهم است؛ یکی اینکه حضرت عفو عمومی داد و نیامد افراد را تحت تعقیب قرار دهد. یکی از یاران حضرت نقل می‌کند ما توقع داشتیم حضرت پس از پیروزی حکم اعدام همه را صادر کند چون مبارزه مسلحانه کرده بودند ولی حضرت آنها را بخشید. این در حالی بود که ما و خود ایشان می‌دانستیم برخی از اینها به لشکر معاویه خواهند پیوست. چرا حضرت این کار را کرد؟ یک دلیلش این است که تخم کینه را از جامعه بردارد چون اگر بخواهد اینها را سرکوب کند همیشه از داخل نگران خواهد بود. دلیل دوم این است که هزینه دولت کاهش پیدا می‌کند و دلیل سوم اینکه سرمایه اجتماعی ایجاد می‌شود. وقتی حضرت با معاویه می‌جنگید یکسری از همین اصحاب جمل به یاری حضرت پیوستند.

برخورد حضرت با عایشه هم بسیار اهمیت دارد. اول باید بدانیم چرا عایشه این کار را کرد و در لشکر جمل قرار گرفت؟ حضرت می‌فرمایند: «وَ أَمَّا فُلَانَةُ فَأَدْرَكَهَا رَأْيُ النِّسَاءِ وَ ضِغْنٌ غَلَا فِي صَدْرِهَا كَمِرْجَلِ الْقَيْنِ، وَ لَوْ دُعِيَتْ لِتَنَالَ مِنْ غَيْرِي مَا أَتَتْ إِلَيَّ لَمْ تَفْعَلْ؛ وَ لَهَا بَعْدُ حُرْمَتُهَا الْأُولَى وَ الْحِسَابُ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى»، یعنی آن خانم یک مسئله‌ زنانه‌ای داشت و یک کینه‌ای نسبت به من داشت که در سینه‌اش غلیان می‌کرد و اگر هر کس دیگر را غیر از من در منصب خلافت می‌گذاشتند این شخص کاری انجام نمی‌داد.

در اینجا دو نکته مهم وجود دارد یکی تعبیر مسئله زنانه که حضرت به کار می‌برند. یکی از مسائل زندگی کینه و حسد است. انسان این کینه و حسد را با نزدیکان خودش دارد. جریان عایشه هم همین است. چون حضرت فاطمه(س) در معرض توجه پیامبر(ص) بود یا حضرت علی(ع) جایگاهی نزد پیامبر(ص) داشت که پدر عایشه نزد پیامبر(ص) نداشت، همچنین پیامبر(ص) توجه ویژه‌ای به خدیجه داشت، همین مسائل موجب شده بود که حسادت عایشه برانگیخته شود. اصلا یکی از دلایلی که حق حضرت علی(ع) را خوردند همین بود. چون بارها در شرایط حساس حضرت خودش را نشان داده بود و همین مسئله کینه و حسادت اطرافیان را برانگیخته بود و دنبال این بودند که او را زمین بزنند. ابن ابی الحدید این مواردی را مفصل آورده است که در چه مواردی این اتفاق توسط عایشه افتاده است و چه کرده است.

نکته دیگر اینکه در دنیای امروز دموکراسی برقرار است ولی هنوز خصوصیات اخلاقی موثر است یعنی رهبران جهان همیشه عقلانی رفتار نمی‌کنند و گاهی بر اساس احوالات شخصی اقدام می‌کنند. گاهی می‌بینیم فلانی نسبت به دیگری یک حکمی داده است که هیچ مبنایی ندارد و اساس آن کینه و حسادت است. پس در دنیای کنونی هم همینطور است و گاهی کینه شخصی موجب می‌شود که منافع ملی دیده نشود و تصمیم برخلاف مصلحت ملی گرفته شود. عایشه هم همینطور بود و چقدر آدم‌ها به خاطر این کینه‌ها کشته شدند. برخی می‌گویند دوازده هزار نفر در این جنگ کشته شدند. اگر عایشه نمی‌آمد این اتفاق هم نمی‌افتد. چرا عایشه آمد؟ به خاطر کینه و عداوت شخصی.

حفظ حرمت عایشه پس از جنگ جمل

درست است حضرت می‌گویند عایشه به دلیل خصومت شخصی این کار را کرد، ولی حضرت به عنوان مدیر جامعه چه واکنشی به اقدام او نشان می‌دهد؟ حضرت می‌فرماید با همه این اوصاف حرمت عایشه مثل اول است یعنی بنده وظیفه خودم می‌دانم احترام عایشه را نگه دارم. ایشان چهل خانم را با لباس مردانه قرار داد و گفت عایشه را با احترام به مدینه ببرید. عایشه فکر کرد اینها مرد هستند لذا شروع کرد به گلایه کردن ولی بعد فهمید که اینها زن هستند. به هر ترتیب حضرت با حرمت با عایشه برخورد کرد. این در زمانی است که آنها جنگ کردند و آدم کشتند ولی حضرت می‌گویند حرمت این شخص را نگه دارید. به همین جهت عایشه در زمان حضرت علی(ع) هیچ اقدام دیگری نکرد. حضرت در ادامه خطبه می‌فرمایند حساب عایشه با خدا است چون گناه کرده است. طبق مبنای شیعه و اهل سنت عایشه جلوی خلیفه ایستاده بود و کار حرامی انجام داده بود. برخی می‌گویند عایشه از این کار توبه کرد و به همین دلیل بخشیده می‌شود یعنی آنها هم متوجه شدند کار عایشه کار حرامی بوده است.

حضرت دارد به من و شما می‌آموزد که رفتار خلفا را تحلیل کنید همان کاری که حضرت در خطبه شقشقیه انجام می‌دهد و عیب کار خلفا را ذکر می‌کند ولی در عین حال توصیه می‌کند حرمت آنها را نگهدارید و حق توهین ندارید. این رویه که ما داریم و تعابیر زشتی به کار می‌بریم مورد پسند حضرت نیست و خود ایشان این کار را نکرده است. این شیعه صفوی است که دنبال این حاشیه‌ها است و از اصل مطلب و رفتار حضرت با مخالفان خود غافل است.