ادعیه و مناسک چه آثاری دنیوی در پی دارند؟

حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا مصطفی‌پور، استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی، به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان و در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره آثار دنیوی مناسک و ادعیه پرداخت و گفت: متأسفانه معمولاً آنهایی که به حقیقت دعا توجه ندارند، دعا را فقط برای ثواب آن می‌خوانند و ثواب را هم می‌خواهند در عالم آخرت دریافت کنند در حالی‌که هدف دعا این نیست. منظور از دعا، ارتباط و سخن گفت و راز و نیاز با خداست. اگر دعا را با این نگاه ببینیم طبیعتاً می‌تواند آثار فراوانی در پی داشته باشد. دو مسئله به عنوان مشکل انسان امروز بیان شده است که یکی افسردگی و اضطراب و دیگری فقدان آرامش و تنهایی است در حالی‌که یکی از آثار دعا در زندگی انسان، آرامش‌بخشی است چراکه انسان از طریق ارتباط با خدا و انس با او می‌تواند زمینه آرامش را در خود فراهم کند.

نقش دعا در کاهش اضطراب

وی ادامه داد: خداوند در قرآن فرموده است: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام‌بخش دلهاست» (رعد/ 28) اما این در صورتی است که ذکر برای خدا فقط یک لفظ نباشد بلکه باید بدانیم دعا و نیایش و ذکر خدا به معنای توجه آگاهانه و معرفت‌اندیشانه به خداست و باید بدانیم خداوند چگونه موجودی است و رابطه ما با او باید چگونه باشد لذا معتقدم اگر کسی می‌خواهد به خوبی با خدا رابطه برقرار کند باید هم خودش را به عنوان شخصی فقیر و نیازمند و هم خداوند را به عنوان قادر و غنی مطلق بشناسد. خداوند در قرآن فرموده است: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ؛ ای مردم، شما همه به خدا فقیر و محتاجید و تنها خداست که بی‌نیاز و غنیّ بالذّات و ستوده صفات است» (فاطر/ 15) انسانی که تکیه‌گاه نداشته باشد دچار اضطراب می‌شود لذا باید خدا را به عنوان یک تکیه‌گاه بشناسیم و بر همین اساس با او گفت‌وگو کنیم. در اینصورت اضطراب‌های انسان کنار می‌رود.

مصطفی‌پور در پاسخ به این سؤال که این اضطراب از کجا ناشی می‌شود، بیان کرد: یکی از دلایل، مواجه شدن با حوادث پیش بینی نشده همانند مرگ است اما انسانی که با خدا رابطه داشته و بداند معنای مرگ، نابودی نیست خود به خود وحشتی از مرگ ندارد لذا دعا به کاهش اضطراب کمک می‌کند. یکی دیگر از مشکلاتی که بشر امروز با آن مواجه است تنهایی است. تنهایی هم فقط فیزیکی نیست بلکه ممکن است فرد در جمع باشد اما کسی را پیدا نکند که بتواند مسائل خود را با او در میان بگذارد. به همین دلیل است که گفته شده در هر حالتی باشیم می‌توانیم با خدا ارتباط برقرار کرده و از طریق این ارتباط، خودمان را از تنهایی نجات دهیم.

نقش دعا در تقویت اخلاق فردی و اجتماعی

وی با اشاره به اهمیت دعاهای امام سجاد(ع) یادآور شد: امام سجاد(ع) با این دعا‌ها به آموزش سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و... می‌پردازد و همه معارف مختلف را به ما می‌آموزد و در آن انسان شناسی و خداشناسی وجود دارد. مثلاً دعای اول صحیفه سجادیه به حمد مربوط است اما می‌گوید اگر کسی اهل ستایش در برابر خدا نباشد نمی‌توان اسم انسان را روی او گذاشت لذا اگر دعا به معنای سخن گفتن با خدا باشد هم در ما آرامش ایجاد کرده و هم آثار اجتماعی دارد. البته خواندن این دعا باید عارفانه باشد تا در این دنیا برای ما نتیجه‌بخش باشد وگرنه فقط نتیجه آن ثواب اخروی است.

استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی در پاسخ به سؤالی درباره نقش دعا در تقویت اخلاق فردی و اجتماعی تصریح کرد: اخلاق ابعادی دارد و بخشی از آن به ارتباط ما با خدا مربوط است. همین که ما با خدا ارتباط برقرار کنیم در ما امید ایجاد می‌شود و امید هم زمینه‌ساز حرکت و حرکت هم زمینه‌ساز موفقیت است بنابراین اگر بخواهیم کسی را ناموفق کنیم باید وی را نا امید کنیم. به همین دلیل است در قرآن کریم آمده است: «يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ۖ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ؛ ای فرزندان من، بروید (به ملک مصر) و از حال یوسف و برادرش تحقیق کرده و جویا شوید و از رحمت خدا نومید مباشید که هرگز جز کافران هیچ کس از رحمت خدا نومید نیست» (یوسف/87) در اینجا قرآن کریم تأکید کرده است که هیچگاه نباید ناامید شویم و نشانه‌اش این است که حضرت یوسف، سالیان زیادی مفقود است و حضرت یعقوب از وی خبر ندارد اما امیدوار است و به برادران یوسف می‌گوید بروید او را پیدا کنید بنابراین یکی از آثار اجتماعی دعا، تقویت امید به موفقیت در انسان است.

افزایش ارتباط انسان با دیگران

مصطفی‌پور گفت: یکی دیگر از آثار دعا مخصوصا اگر دسته‌جمعی باشد، این است که ما را با دیگران مرتبط می‌کند و از طریق ارتباط، علاوه بر اینکه از تنهایی بیرون می‌آییم موفقیت‌های زیادی نصیب ما می‌شود. دعای هشتم و بیستم صحیفه سجادیه اهمیت زیادی دارند. دعای بیستم به ما می‌گوید که ارزش‌های اخلاقی کدامند و در دعای هشتم هم ما را به رذایل اخلاقی توجه می‌دهد. حضرت علی(ع) نیز می‌فرمایند هر چیزی بذری دارد و ریشه همه شرها، بدی‌ها و انحرافات اجتماعی در حرص و طمع است. یکی از رذایل اخلاقی هم که امام سجاد می‌گوید از آن به خدا پناه ببرید همین حرص و طمع است.

وی ادامه داد: چرا یک عده‌ از انسان‌ها سراغ دزدی و فساد می‌روند. علت در همین طمع و سیری‌ ناپذیری است اما اسلام می‌گوید سیری ناپذیری انسان نباید در مسائل دنیوی بلکه باید در ارتباط با خدا و توجه به جاودانگی باشد بنابراین دعا می‌تواند آثار فراوانی در همین دنیا داشته باشد و از جمله امید و نشاط را در ما ایجاد کرده و انحرافات اخلاقی و اقتصادی را در جامعه از بین ببرد.

نتایجی که مناسک در پی دارند

حجت‌الاسلام مصطفی‌پور درباره اهمیت مناسک عبادی بیان کرد: مناسک عبادی شامل همه اعمال برای قرب به خدا با نیت خالصانه است. قرآن می‌گوید: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ ۗ؛ همانا نماز است که (اهل نماز را) از هر کار زشت و منکر باز می‌دارد» (عنکبوت/ 45) همچنین اگر روزه درست بگیریم ما را به تقوا می‌رساند و تقوی رئیس همه ارزش‌های اخلاقی است. اگر زکات بدهیم بسیاری از نیازمندی‌ها در جامعه از بین می‌رود. اگر حج انجام شود منافع اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی برای همه مسلمانان دارد و اساساً حج مظهر وابستگی انسان‌ها در سطح جهانی است.

وی گفت: خودِ ماه رمضان از مناسک الهی است چون یک ماه روزه می‌گیریم تا علاوه بر تقویت تقوا، تمرین کنیم تا اگر دیگران فقیر هستند با آنها همدل و همراه شویم. یکی از دعاهایی که در ماه مبارک رمضان می‌خوانیم دعای افتتاح است که غیر از خداشناسی و معرفت معصومین(ع)، سراسر درس‌های فراوانی به ما می‌دهد. در این دعا تأکید می‌شود که ما دولتی می‌خواهیم که باعث افتخار مسلمین و ذلت منافقان باشد.

حجت‌الاسلام مصطفی‌پور در پاسخ به این سؤال که آیا زیاده‌روی در مناسک جمعی می‌تواند آفاتی هم در پی داشته باشد، گفت: هر چیزی باید سر جای خودش باشد. امام کاظم(ع) می‌فرماید: باید زندگی شبانه روز خود را به چهار قسمت تقسیم کنید که یک بخش آن مناجات و راز و نیاز، دوم تلاش و کوشش برای تأمین معیشت، سوم معاشرت با دیگران برای یافتن عیب و ایرادات خودمان و چهارم تلاش برای تأمین لذایذ مشروع و تفریحات سالم است چراکه انسان بی نشاط نمی‌تواند کار درست و حسابی انجام دهد لذا این موارد نشان می‌دهد که افراط و تفریط در هر حوزه‌ای باشد انسان را از دیگر حوزه‌ها محروم می‌کند..