ماجرای دستگیری عبدالله انوار توسط ساواک/ دغدغه‌ای مهم در واپسین لحظات عمر
غلامرضا امیرخانی ضمن اشاره به اینکه استاد انوار تا پایان عمر دست از مطالعه و تحقیق برنداشت، تصریح کرد: ایشان مثل همه افرادی که فهرست‌نگار نسخ خطی هستند به حوزه‌های مختلف علوم مثل ادبیات عرب، ادبیات فارسی، مباحث علوم اسلامی مثل نجوم و ریاضی و طبیعیات و همینطور الهیات، فلسفه، کلام و غیره تسلط داشتند.
سید عبدالله انوار (۱۸ مرداد ۱۳۰۳ – ۱۸ اسفند ۱۴۰۱) از دانشمندان و مترجمان ایرانی و از پیشکسوتان معاصر نسخه‌شناسی در ایران بود. وی ریاضی‌دان، منطق‌دان، موسیقی‌دان، تاریخ‌دان، فلسفه‌پژوه، تهران‌شناس، حقوق‌دان، نسخه‌شناس، ادیب، فهرست‌نویس، متخصص متون کهن و در یک‌کلام جامع معقول و منقول ایرانی بود.
استاد انوار بیش از ۲۰ سال رئیس بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران بود و در طول دوران کاری خود حدود ۱۰ جلد فهرست نسخه‌های خطی به فارسی و عربی را تدوین کرد.
عبدالله انوار، دارای تصحیحات بسیاری بود که از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها می‌توان به جهانگشای نادری اشاره کرد.
به مناسبت درگذشت این استاد گران‌مایه با غلامرضا امیرخانی، نویسنده، مترجم و استاد کتابخانه ملی ایران گفت‌وگو کردیم که متن آن را در ادامه می‌خوانید؛
ایکنا ـ به عنوان سوال نخست درباره نقطه آغاز آشنایی خود با استاد انوار توضیح بفرمایید.
ارتباط شخصی من به آنجا برمی‌گردد که ایشان دوست صمیمی داشتند به نام حسین شهیدزاده که از دوران دبیرستان با هم رفاقت داشتند و آقای شهیدزاده دایی بنده بود. من به واسطه ایشان و برنامه‌هایی که در منزل برگزار می‌شد با ایشان آشنایی پیدا کردم و از آنجا ارتباط ما نزدیک‌تر شد.
ایکنا ـ ایشان در رشته‌های مختلف صاحب‌نظر بودند. به نظر شما چگونه اینها را با هم جمع کرده بود و چرا در همه این علوم به جایگاه بالایی دست پیدا کرده بود؟
ما در قدیم دانشمندانی امثال آقای انوار داشتیم که الآن خیلی کم شدند؛ افرادی که در حوزه‌های مختلف مسلط باشند. آنچه مسلم است اینکه ایشان مثل همه افرادی که فهرست‌نگار نسخ خطی هستند که این کار مستلزم این است که شخص در علوم مختلف مسلط باشد، به حوزه‌های مختلف مثل ادبیات عرب، ادبیات فارسی، مباحث علوم اسلامی مثل نجوم و ریاضی و طبیعیات و همینطور الهیات، فلسفه، کلام و غیره تسلط داشتند.
ما در گذشته افرادی داشتیم که به این مباحث مسلط بودند، استاد انوار هم از همین گروه بودند. کسی که می‌خواهد در حوزه فهرست‌نگاری نسخ خطی فعالیت کند باید به این مباحث مسلط باشد. البته وسعت معلومات استاد انوار از همه هم‌رده‌های خودش بیشتر بود. مثلا ایشان در فلسفه غرب خیلی کار کرده بودند، ترجمه کرده بودند و فیلسوفان جدید را می‌شناختند. این در موارد مشابه دیگر دیده نمی‌شود. ایشان در مباحث منطق، ریاضی، ریاضیات جدید و هندسه خیلی خوب کار کرده بود. ایشان فقط با ریاضیات قدیم آشنا نبود و در مباحث جدید ریاضیات و نجوم هم خیلی مسلط بودند و خیلی خوب کار کرده بودند که این تسلط و گستردگی در روزگار ما بسیار نادر است.
یکی از شاخه‌هایی که در تمدن اسلام فوق العاده مهم است فلسفه اسلامی است، خصوصا فلسفه سینوی. ایشان سالیان زیادی از عمر خود را تماما روی شرح شفا گذاشتند. علاوه بر آثار دیگر مثل قطب الدین شیرازی و فارابی و سایر بزرگان، ایشان مشخصا در مورد ابن سینا این کار بزرگ را انجام دادند که بخشی از آن منتشر شده است و قسمت عمده آن هنوز منتشر نشده است.
همچنین ایشان در حوزه موسیقی نه به معنای نوازندگی بلکه در مباحث ریاضی موسیقی یعنی همان قسمتی که در شفای بوعلی است خیلی کار کرده بودند. ایشان روی بسیاری از آثاری که درباره مباحث نظری موسیقی تالیف شده است شرح و حاشیه نوشته بودند و در مباحث تئوریک و ریاضی موسیقی در دوره معاصر یگانه بودند و هیچ‌کس به اندازه ایشان کار نکرده بود. دو جلد از آثار ایشان در این زمینه منتشر شده است.
ایکنا ـ استاد انوار به مدت 20 سال در کتابخانه ملی فعالیت می‌کردند. درباره فعالیت ایشان در کتابخانه ملی توضیح دهید.
زمانی که دکتر مهدی محقق مسئول بخش نسخ خطی کتابخانه ملی بودند برای ادامه تحصیل به انگلستان می‌روند و از استاد انوار درخواست می‌کنند که بیایند کار بخش نسخ خطی کتابخانه را دست بگیرند. وقتی ایشان مشغول کار می‌شوند کارهای جسته‌گریخته‌ای انجام شده بود ولی چیزی منتشر نشده بود. ایشان از ابتدا کار را زیر نظر بزرگانی مثل دکتر معین شروع می‌کنند و پیش می‌برند و در مدتی نزدیک به 20 سال موفق می‌شوند چیزی نزدیک به 10 جلد فهرست نسخ خطی را منتشر کنند که 6 جلد آن مربوط به نسخ فارسی است و 4 جلد بعدی نسخه‌های عربی است. در آن زمان به جز فهرست آستان قدس و مجلس، کار ایشان جزء اولین کارها در این زمینه بوده و این پیشگام بودن خیلی مهم است. جلد اول فهرست نسخه‌های خطی دقیقا در اسفند 43 یعنی 58 سال پیش منتشر شد و به مرور جلدهای دیگر درآمد.
ایکنا ـ روحیه استاد انوار در کارهای علمی چگونه بود؟ آیا اهل کار جمعی هم بودند؟
ایشان با توجه به نوع زندگی که داشتند و عموما گوشه‌گیر بودند و علاقه‌ای به حضور در جمع نداشتند، شرح شفا را یک‌تنه انجام دادند ولی به این معنا نیست که روحیه کار جمعی نداشتند. در سالیان اخیر شاگردانی از ایشان کمک می‌گرفتند و ایشان هیچ‌گونه پرهیزی نداشتند. بارزترین کار جمعی که داشتند کاری است که در موسسه لغت‌نامه دهخدا انجام دادند و در کنار بزرگان فرهنگ و ادب زبان فارسی زیر نظر دکتر معین، بخشی از لغت‌نامه را تدوین کردند. در حوزه ترجمه هم کارهای گروهی داشتند. با این وجود عمده کارهای ایشان کارهای انفرادی است که نتیجه تحقیقات خود ایشان است.
ایکنا ـ کدام یکی از وجوه استاد انوار برای شما جذابیت بیشتری داشت و بیشتر با آن وجه مانوس بودید؟
بارزترین ویژگی ایشان آزادگی‌شان بود و این آزادگی را در همه دوره‌های زندگی حفظ کردند و هیچ‌گاه وابسته به هیچ قدرتی نبودند و هیچ‌گونه وابستگی به دنیا و مقامات دنیوی نداشتند و بارها این را نشان داده بودند. در مسائل علمی هم دنبال این نبودند کتابی به نام خودشان باشد. این آزادگی و عدم دلبستگی در زندگی ایشان بسیار پررنگ و مثال‌زدنی بود.
ایکنا ـ ایشان شاگرد علامه طباطبایی بودند؟
نه؛ شاگرد علامه طباطبایی نبودند ولی جلساتی خدمت ایشان رفته بودند. یک خاطره‌ای هم اخیرا از ایشان منتشر شده بود که ارتباطی با مسئله حجاب داشت و خیلی مورد توجه قرار گرفت.(واکنش علامه طباطبایی به حجاب خانم آمریکایی + صوت) اما ایشان بارها گفته بودند شاگرد شهید مطهری بودند و مدتی نزد ایشان مباحث فقهی و ادبیات عرب آموختند و از ایشان همیشه به عنوان استاد یاد می‌کردند.
ایکنا ـ آیا خاطره‌ای از ایشان در ذهن دارید که برای ما نقل کنید؟
بله، خاطرات زیادی از اساتیدشان برای من نقل می‌کردند. بخش عمده خاطرات ایشان به دوره‌ای برمی‌گشت که در دانشکده حقوق درس می‌خواندند و از محضر اساتید آنجا بهره می‌بردند. خاطرات خوبی هم از کتابخانه ملی داشتند که چه بزرگانی به آنجا می‌آمدند و گعده علمی داشتند.
یک خاطره که کمتر دیدم از ایشان نقل می‌شود و شخصا برای من گفتند این بود که پیش از انقلاب برای شرکت در کنگره‌ای به آمریکا می‌روند و همزمان در آنجا حرکت‌های دانشجویی علیه رژیم پهلوی برگزار می‌شود. وقتی ایشان برمی‌گردد توسط ساواک به اتهام همکاری با دانشجویان ضد رژیم بازداشت می‌شوند و با دخالت یکی از صاحبمنصبان آزاد می‌شوند.
یک نکته جالب در مورد شخصیت ایشان این است که سر فهرست‌نویسی نسخ خطی، خیلی وقت گذاشتند و از کنار هیچ نسخه‌ای به سادگی نمی‌گذشتند. برای من نقل می‌کردند که یکبار نسخه‌ای به دست من رسیده بود که متن ورد و دعا بود و من هیچ چیزی از آن متوجه نمی‌شدم، لذا وقت زیادی گذاشتم کلی کتاب مطالعه کردم تا از بحث ورد و طلسم سر در بیاورم و بتوانم این نسخه را فهرست کنم. ایشان شب‌هایی را تا صبح در کتابخانه ملی سر می‌کردند. نهایتا این تلاش‌ها به ثمر نشست و در کتابخانه ملی در این هشتاد سال هیچ کدام از نسخ خطی آسیب ندید و میراثی به دست ما رسیده که برای آیندگان نگهداری می‌شود.
ایکنا ـ به نظر شما وسعت علوم باعث شده دیگر چنین افرادی نداشته باشیم یا همت‌ها و تلاش‌ها کمتر شده است، چون اشاره کردید که تمام زندگی ایشان وقف کار علمی بود و یکسره مشغول تحقیق و پژوهش بودند؟
واقعیت این است امروز آنقدر علوم گسترده شده که دیگر ممکن نیست ابن سینایی پیدا شود که به همه مباحث علوم تسلط داشته باشد. ما می‌گوییم استاد انوار جامع علوم بود ولی طبیب نبودند گرچه مباحث پزشکی قدیم را می‌دانستند و در همین حیطه‌ها که مسلط بودند کسی را نمی‌شناسیم در این حد مسلط باشند.
ایشان نود سال فقط تحقیق و مطالعه کرده بود و تا روز آخر مطالعه می‌کرد. طبیعی است کسی که نود سال مستمر مطالعه کند و تمام زندگی و اوقات خود را وقف کار علمی کرده بود به این درجه برسد و رسیدن به این مقام برای هر کسس حاصل نمی‌شود ضمن اینکه ایشان هوش و ذکاوت کم‌نظیری داشتند. همه این عوامل دست به دست هم داد تا سیدعبدالله انواری پدید آمد که حتی در آخرین مکالمه‌ای که با ایشان داشتم کاملا هوش و حواسش خوب بود و راجع به جلد سوم فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی صحبت کردیم. اینکه ایشان تا پایان عمر دست از مطاله برنداشته بود و دچار فراموشی نشده بود توفیق الهی بود که آن را کمتر در کسی می‌بینیم.
انتهای پیام
