ایمان و عمل به قرآن؛ حقیقت حق تلاوت

به گزارش ایکنا رهبر معظم انقلاب در محفل انس با قرآن، در سوم فروردین امسال، برای تبیین نکات مدنظرشان به آیات متعددی از قرآن استناد کردند؛ 121 سوره «بقره»، 82 سوره «نسا»، 204 سوره «اعراف»، 33 سوره «فصلت»، 23 سوره «یوسف»، 130 سوره «صافات»، 38، 39 و 40 سوره «نمل»، 14 سوره «سبا» و 25 سوره «قصص».

ایشان با استناد به آیه 121 سوره «بقره» فرمودند: «استماع قرآن یک کار واجب و لازمی است؛ حالا یا با تلاوت قرآن برای خود یا استماع قرآن از دیگری؛ [به هر حال] این یک کار لازمی است. اوّلاً لازمه ایمان به وحی است؛ اَلَّذینَ آتَیناهُمُ الکِتابَ یَتلونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ اُولئِکَ یُؤمِنونَ بِه‌؛ اینهایی که قرآن را تلاوت می‌کنند [با رعایت] حقّ تلاوت، اینها ایمان دارند؛ پس تلاوت قرآن لازمه‌ ایمان است.»

در این نوشتار بنا داریم به نکات مربوط به این آیه بپردازیم:

متن آیه: «الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَٰئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ۗ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ»

ترجمه آیه: «كسانى كه كتاب [آسمانى‌] به آنان داده‌ايم، [و] آن را چنانكه بايد مى‌خوانند، ايشانند كه بدان ايمان دارند. و[لى‌] كسانى كه بدان كفر ورزند، همانانند كه زيانكارانند.»

در خصوص شأن نزول این آیه از عبدالله بن عباس نقل است که اين آيه درباره اهل سفينه نازل شده و آنان كسانى بودند كه با جعفر بن ابى‌طالب از حبشه وارد شده بودند و چهل نفر بودند كه سى و دو نفر از حبشه و هشت نفر از رهبانان شام بودند كه از جمله آن‌ها بحيرا بوده است. برخى گويند مراد آيه يهوديانى بودند كه اسلام اختيار نمودند مانند عبدالله بن سلام و شعبة بن عمر و تمام بن يهود و اسد و اسيد پسران كعب و ابن يامين و ابن صوريا چنان كه ضحّاک گويد و قتاده هم معتقد است منظور آيه اصحاب رسول خدايند چنان كه عكرمه گوید.

در این آیه شریفه صحبت در مورد اهل کتاب است؛ «الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْکِتابَ» تورات و انجیل و قرآن به منزله کتاب آسمانی است که از طرف خدا و به وسیله پیامبران الهی بر مردم نازل شده و مردم دو قسم شدند: بعضی این کتب آسمانی را تلاوت کردند و در آن تفکر و تأمّل کردند و ایمان آوردند. بعضی‌ها هم این کتب آسمانی را تلاوت نکرده و در آن تدبر نکردند و در نتیجه ایمان نیاوردند. در رابطه با تورات و انجیل همینطور بوده و در رابطه با قرآن هم همینطور است. کسانی که قرآن را تلاوت کردند و در آن دقت کردند به آن ایمان آوردند.

در این آیه تعبیر به تلاوت شده است و تلاوت با قرائت فرق می‌کند؛ تلاوت، همراه با تدبر است؛ یعنی شما قرائتی از قرآن انجام دهید که همراه با تدبر و تأمل و تحقیق در قرآن باشد، با توجه به معنای قرآن و تفاسیر مربوط به آن باشد. تلاوت یعنی تدبر کردن و امر به تلاوت، در آیات قرآن زیاد به کار رفته است.

تلاوت هم مراتبی دارد: مرتبه نازل آن قرائت به همراه توجه به معانی قرآن است. گاهی علاوه بر آن به تفاسیر و شأن نزول آیات هم توجه می‌شود. گاهی علاوه بر این‌ها به آیات دیگر هم توجه دارد؛ یعنی بین آیات قرآن جمع می‌کند که همان تفسیر قرآن به قرآن است؛ یعنی همراه با این آیات، آیات مناسب دیگر هم بررسی می‌کند و از مجموع آیات مطلبی را برداشت می‌کند.

پس تلاوت غیر از قرائت است و تلاوت هم مراحلی دارد و این تلاوت ملازم با «يُؤْمِنُونَ بِه» است. اگر به این صورت قرآن را مطالعه کردید و در قرآن تحقیق و تدبر کردید، خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید: «الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْکِتابَ» قرآن را برای شما فرستادیم؛ کتاب هم شامل تورات و انجیل و قرآن می‌شود ولی فرد اکمل آن قرآن است.

«یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ» مهم‌ترین بخش آیه است که تفاسیر متعددی پیرامون آن به بحث و بررسی پرداخته‌اند: «یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ»؛ یعنی پیامبر را به آنچه شایسته او بوده، برای مردم بیان و توصیف می‌کردند. برخی نیز در تفسیر همین بخش گفته‌اند: این معناست که آنچه از اوصاف پیامبر گرامی اسلام در کتاب‌ها بوده را تحریف نکرده و هیچ تغییری در آن ندادند. اینان از جمله کسانی بودند که این قسمت از آیه را در مورد کتاب مقدس می‌دانستند اما بسیاری از مفسران این تعبیر را در حق قرآن کریم دانسته و تفاسیری در ذیل آن مطرح کرده‌اند.

مردم در برابر آیات الهى به چند گروه‌ تقسیم می‌شوند:

1ـ عده‌ای تمام اصرارشان بر اداى الفاظ و حروف از مخارج آن است، آنها دائماً در فکر وقف، وصل، حروف یرملون و ... هستند و کمترین اهمیتى به محتوا و معنا نمی‌دهند.

2 ـ جمعی دیگر از الفاظ فراتر رفته و در معانى دقت می‌‏کنند و در ریزه‌‏کاری‌ها و نکات قرآن می‌اندیشند و از علوم آن آگاه‌اند اما از عمل خبرى نیست.

3 ـ اگروه سوم مؤمنان راستینند؛ قرآن را به عنوان یک کتاب عمل، و یک برنامه کامل زندگى پذیرفته‌اند، خواندن الفاظ و اندیشه در معانى و درک مفاهیم این کتاب بزرگ را مقدمه‌اى براى عمل می‌دانند و لذا هر زمان قرآن را می‌خوانند روح تازه‌اى در کالبد آنها پیدا می‌شود و این است حق تلاوت.

امام صادق(ع) در ذیل حدیثی به تفسیر این قسمت از آیه پرداخته و فرموده‌اند: «منظور از «یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ» این است که آیات آن را بخوانند و حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل نمایند، به وعده‏‌هاى آن امیدوار و از وعیدهاى آن ترسان باشند، از داستان‌هاى آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهى آن را بپذیرند، به خدا سوگند منظور حفظ کردن آیات و خواندن حروف و تلاوت سوره‌‏ها و یاد گرفتن اعشار و اخماس آن نیست، آنها حروف قرآن را حفظ کردند، اما حدود آن را ضایع ساختند، منظور تنها این است که در آیات قرآن بیندیشند و به احکامش عمل کنند.»

به طور خلاصه می‌توان گفت تلاوت به گونه‌ای که حق قرآن باشد تنها در قرائت و خواندن نیست، بلکه باید با پیروی عملی نیز همراه باشد. درست است که قرائت قرآن مورد تأکید قرآن و روایات است اما این قرائت مقدمه تلاوت و تدبّر در قرآن است؛ یعنی قرائت باید به تلاوت و تدبر در قرآن منتهی شود. تلاوت قرآن هم مقدمه تعلیم حکمت است؛ یعنی فهم و درک انسان بیشتر شود و حکیم شود و به مقام تزکیه نفس برسد.

به تعبیر علامه طباطبایی در تفسیر المیزان باید هشت نکته را درباره آداب تلاوت قرآن مدنظر قرار داد؛ ترتيل آيات، تفقّه در آيات، عمل به آيات، اميد به وعده‌ها، ترس از وعيدها، عبرت از داستان‌ها، انجام اوامر الهى و ترک نواهی.

در مجموع از این آیه می‌توان چنین نتیجه گرفت که حقّ تلاوت، در تلاوت با صوت زيبا و رعايت نكات تجويد خلاصه نمى‌شود، بلكه ملاک، ايمان و عمل است.