احتمال وجود نسخه کامل قرآن پیش از مصحف عثمان

در وبیناری که توسط انجمن مسلمانان شیعه (ZEKR) مؤسسه تکنولوژی ماساچوست (MIT) با عنوان «سه شب رمضان با هاروارد»  برگزار شد، سه نفر از اساتید دانشگاه هاروارد به ارائه آخرین پژوهش‌های خود در موضوعات قرآنی و اسلامی پرداختند.

در نخستین شب این وبینار «شادی حکمت ناصر»، استادیار زبان‌ها و تمدن‌های خاور نزدیک در دانشگاه هاروارد در مورد تدوین اولیه قرآن و قرائات مختلف آن سخن گفت. همچنین در شب دوم این وبینار جواد هاشمی، دانشجوی PhD مطالعات اسلامی در دانشگاه هاروارد و مدیر پژوهش مؤسسه (MPAC) سخنرانی خود را با عنوان «محمد(ص) و مسلمانان: هنگامی که یهودیان و مسیحیان مسلمان بودند» ارائه داد.

محسن گودرزی، استادیار مطالعات اسلامی در دانشگاه هاروارد آخرین سخنران این سلسله نشست‌ها و موضوع سخنرانی وی «بازنگری در معنای دین در قرآن» بود.

در ادامه چکیده‌ای از مباحث مطرح شده در نخستین شب این وبینار را می‌خوانید و بخش‌های بعدی آن در روزهای آینده منتشر خواهد شد.

شادی حکمت ناصر، استاد ادبیات عرب و تمدن‌های اسلامی در دانشگاه هاروارد، نخستین سخنران این وبینار بود. وی دکترای خود را در دانشگاه هاروارد در رشته مطالعات عربی و اسلامی زیر نظر «ولفهارت هاینریش» آغاز و در سال 2011 مدرک دکتری خود را اخذ کرد. وی از سال 2009 تا 2012 استاد ارشد زبان عربی و هماهنگ‌کننده برنامه زبان عربی در دانشگاه ییل بود و در سال 2013 به عنوان استاد مطالعات کلاسیک عربی در دانشکده مطالعات آسیایی و خاورمیانه در دانشگاه کمبریج مشغول به کار شد.

شادی ناصر مؤلف دو کتاب است که تاریخچه مجموعه قرآن و قرائت آن را مورد بحث قرار داده است. کتاب اول با عنوان «انتقال قرائت‌های مختلف قرآن، مسئله تواتر و ظهور قرائات شاذ» که در سال 2013 منتشر شده و دیگری کتابی است با عنوان «دومین تدوین قرآن؛ ابن مجاهد و پیدایش قرائات هفتگانه» که در سال 2020 به چاپ رسیده است. 

او همچنین وب‌سایتی با عنوان «EvQ» دارد که دایرة المعارفی از قرائت‌های قرآن است. این وب سایت خود را به عنوان یک پلتفرم با دسترسی آزاد که برای مطالعه تاریخ تدوین قرآن طراحی شده توصیف می‌کند. در این وب‌سایت، این موضوع به صورت انتقادی مورد بررسی قرار گرفته است. این سایت توسط دانشگاه هاروارد حمایت مالی شده است.

عدم تغییر قواعد نحوی در قرآن‌های مختلف 

شادی حکمت ناصر در ابتدای سخنرانی خود گفت: به احتمال زیاد، یک نمونه اولیه از قرآن کریم، قبل از جمع‌آوری قرآن از سوی عثمان وجود داشته است. وی در توضیح این موضوع اظهار کرد که حتی غیرمتعارف‌ترین قرائت‌های قرآن نیز، نحو آن را چندان تغییر نمی‌دهد، مثلاً در قرائت ابن مسعود، یک کلمه جایگزین کلمه دیگری شده است. این بدان معناست که الگویی وجود داشته که او از آن نمونه‌برداری کرده است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: قرآن یک متن کاملا شفاهی نبوده به این معنا که فقط آن را حفظ می‌کردند بلکه منابع به ما می‌گویند که نمونه‌هایی از متن مکتوب قرآن (پیش از تدوین نسخه واحد قرآن توسط عثمان) موجود بوده است؛ اگرچه یک کتاب کامل نبوده، اما شامل بخش‌ها و سوره‌هایی از قرآن بوده است.

با این حال وی تأکید کرد که ما هرگز نمی‌توانیم بدانیم آیا قرآن در زمان حضرت محمد(ص) جمع‌آوری شده است یا خیر. وی همچنین با اشاره به دیدگاه برخی از علما که روایات مربوط به جمع‌آوری قرآن را به‌نوعی ساختگی و به خاطر اعتبار بخشیدن به خلفای مسلمان و کم‌رنگ‌شدن نقش پیامبر(ص) می‌دانند، بیان کرد: ما نباید جنبه‌های سیاسی روایات را نادیده بگیریم.

شادی ناصر افزود: اگر چیزی را به صورت شفاهی منتقل کنید، دستخوش تغییراتی خواهد شد. این یک قانون طلایی است. وی افزود: اگر متنی دارید که تغییراتی ندارد، اینجاست که این مسئله در ذهن شما مطرح می‌شود که احتمالاً در اصل به صورت شفاهی ثبت نشده است.

تفاوت‌های جزئی در شماره‌گذاری آیات

وی با اشاره به قرائت کلمه مالک در آیه 3 سوره حمد به عنوان نمونه‌ای از تفاوت‌های جزئی گفت: تنها زمانی که قرآن را به صورت عمیق مطالعه کنید و اساساً نسخه‌ها را با هم مقایسه کنید، می‌توانید متوجه شوید که نسخه‌ها دارای تفاوت‌های جزئی هستند.

او همچنین نمونه‌هایی از تفاوت‌های جزئی در شماره گذاری آیات، وقف و افزوده شدن یا حذف برخی از حروف اضافه در قرائت‌های مختلف قرآن را ارائه کرد. به گفته این محقق، تفاوت‌ها ناشی از فرآیندهای تاریخی خاص است و تأثیری بر معنا ندارد.

شادی ناصر افزود که هر کشوری کمیته ویژه خود را دارد تا مصحف چاپ شده در آنجا را براساس قرائاتی که مورد قبول آنهاست بررسی کنند و به همین دلیل است که جعل در قرائات بسیار کمتر از جعل در حدیث است.

این پژوهشگر قرآنی همچنین به برخی مقاطع تاریخی که به گفته وی در تدوین قرآن و نحوه تلاوت قرائت آن حیاتی است، اشاره کرد و گفت: پس از رحلت پیامبر در سال 632 میلادی، در میان مسلمانان در مورد اینکه آیا نمونه اولیه یا مجموعه خاصی از سوره‌های قرآن در زمان ایشان تدوین شده است یا نه، اختلافات زیادی به وجود آمد.

شادی ناصر افزود: اجماع عمومی مسلمانان اهل سنت و نیز برخی از علمای شیعه این است که در زمان پیامبر (ص) هیچ کتاب مشخص یا مصحف کاملی جمع‌آوری نشده بود. احتمالاً نوعی نمونه اولیه وجود داشته است. معلوم نیست آیا آیات در ابتدا به نحوی که امروز هستند، مدون شده بوده است.

او گفت که قرآن را بسیاری از اصحاب حفظ می‌کردند و در عین حال روی صفحات، لوح‌های سنگی و استخوان شانه‌ شتر نیز نوشته می‌شد که به متنی که در دوره خلیفه سوم عثمان جمع‌آوری شده بود، اضافه می‌شد. او گفت که اولین نسخه معیار براساس نسخه جمع‌آوری شده ابوبکر بود که 20 سال قبل از عثمان اتفاق افتاد.

این محقق با نشان‌دادن نمونه‌ای از یک نسخه قرآن که در اوایل اسلام نوشته شده بود، گفت که مردم به دلیل نبود علامت برای مصوت‌هایی که بعداً ایجاد شد به سختی می‌توانستند متن را بخوانند، مگر اینکه قبلاً آن را حفظ کرده باشند. این قرآن، اعراب‌گذاری شده است که «رسم» هم نامیده می‌شود.

این استاد دانشگاه افزود: منابع اسلامی بین 50 تا 70 قرائت مختلف را در طول 300 سال بعد از نزول آن ذکر کرده‌اند که نشان می‌دهد نبود یک سیستم مشخص برای نشان دادن مصوت‌ها ممکن است در قرائت‌های مختلف نقش داشته باشد.

«ابن مجاهد» و قرائات سبع

وی اظهار کرد: «ابن مجاهد» در سال 936 میلادی کتابی نوشت که درباره هفت قرائت رایج درباره قرائت‌های مختلف که مسلمانان در آن زمان در پنج شهر بزرگ جهان اسلام یعنی بصره، کوفه، سوریه، مکه و مدینه استفاده می‌کردند، بحث می‌کند.

ناصر افزود: ابن مجاهد مستقیماً نگفته است که قرائت‌های دیگر شاذ (غیر متعارف) است و برخی از محققان معتقدند که او سعی در یکسان‌سازی قرائات داشته است و از این نظر خدمت بزرگی را به خوانش قرآن کرده است. در همین حال، برخی دیگر از علما از این که ابن مجاهد تنها هفت قاری را انتخاب کرده است ناخشنود بودند و این امر باعث ایجاد تردید در صحت قرائت‌های دیگر شد.

وی یادآور شد: سه تدوین اصلی دیگر قرآن توسط «الدانی» و «الشاطبی» انجام شد که روایت دو راوی را به ترتیب در سال‌های 1059 و 1193 ترویج می‌کردند و ابن جزری در سال 1429 میلادی که منجر به معرفی سیستم 10 قرائت شد و سرانجام نسخه الازهر بر اساس قرائت حفص از عاصم در سال 1923منتشر شد.

محبوبیت قرائت حفص در عصر مدرن

شادی ناصر با بیان اینکه اولین نسخه چاپ شده و توزیع انبوه قرآن براساس قرائت حفص بود افزود: دلیل رواج قرائت حفص در جهان اسلام این است که این روش در دوره عثمانی رواج یافت.

این محقق اظهار کرد: در 4 قرن گذشته قرائت حفص در مصر و سپس دیگر مناطق جهان اسلام محبوبیت بیشتری پیدا کرده است و اولین ضبط صوتیِ کامل قرآن در سال 1963 یا 1964 توسط محمود خلیل الحصری بوده است که به روایت حفص از عاصم تلاوت کرده است.

وی افزود: قرآنی که امروز می خوانیم کم و بیش همان متنی است که اصحاب پیامبر در سال 800 میلادی می‌خواندند، تفاوت‌ها جزئی و ظریف است، اما گاهی در مصوت‌ها و تلفظ‌ها اختلاف وجود دارد به خصوص وقتی آیات در نماز استفاده می‌شود تفاوت بیشتر به چشم می‌خورد.

وی در پایان گفت: هدف علما این بود که مسلمانان را در موضوع اختلاف قرائات متحد کنند و هر چه بیشتر اختلافات را از بین ببرند.

مترجم: محسن حدادی