ادبیات پایداری هم‌راستا با ادبیات داستانی پیش نرفته است
نویسندگان برگزیده حوزه ادبیات مقاومت در میزگرد ایکنا در نمایشگاه کتاب امسال، به فقر پژوهش و عدم بهره از تجربه مستندات راوایان تاریخ انقلاب و دفاع مقدس که هم‌راستا با ادبیات داستانی پیش نرفته است، اشاره کردند.
یکی از مؤلفه‌هایی که هرساله هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در قالب بحث‌های تخصصی حوزه نشر کشور ذهن منتقدان، کارشناسان و اهالی قلم را به خود اختصاص می‌دهد، بررسی روند آسیب‌شناسی گونه‌های مختلف ادبی در کشورمان است.
حوزه ادبیات دفاع مقدس، ادبیات انقلاب و ادبیات پایداری که فصل مهمی از تاریخ ادبیات معاصر کشورمان به ویژه پس از پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی را به خود اختصاص داده، از آن دست مباحثی است که نگرش و تأمل بر آن دایره‌ای فراتر از حوزه نویسندگان، کارشناسان، متولیان امر و اهالی قلم را به خود اختصاص داده و دغدغه مقام معظم رهبری در این عرصه را با خود به همراه داشته، که این مهم بازتابی بیشتر و فراتر از صرف تولید آثار ادبی است و معظم‌له پیگیر تحقق جریان‌سازی و فرهنگسازی این گونه ادبی در دو بعد ملی و بین‌المللی است.
بر همین اساس و با روند آسیب‌شناسی ادبیات مقاومت و ادبیات پایداری، خاصه در مواجهه با دو آسیب کلان آن یعنی عقب ماندن قافله آثار ادبی این حوزه از آثار ادبیات داستانی و رمان از یک‌سو و فقر پژوهش‌های حاصله در تولید آثار جریان‌ساز در گونه ادبیات پایداری از طرفی، با حامد اشتری نویسنده تحسین شده، مدرس داستان‌نویسی و حسین زحمت‌کش زنجانی؛ نویسنده برگزیده ادبیات مقاومت و مسئول بخش ادبیات پایداری سالن یاس از سالن‌های زیرمجموعه مجمع ناشران انقلاب اسلامی در سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در قالب میزگردی تعاملی به گفت‌وگو پرداختیم.
بازتاب حماسه در ادبیات ایران بسیار ریشه‌دار است
اشتری در گفت‌وگو با ایکنا جایگاه بازتاب حماسه، مقاومت، پایمردی، سلحشوری، جنگاوری، ایستادگی و معانی هم‌عرض این صفات برجسته اجتماعی و انسان را بسیار ریشه‌دار و عمیق در تاریخ هزاره ادب فارسی می‌داند و می‌افزاید: ایرانیان همیشه در ادبیات خود راوی حماسه‌ها بودند. مسیر این اتفاق از شاهنامه شروع به درخشیدن گرفت و با گذار تاریخ، طی قرون و اعصار تا به امروز پیش آمده است.
وی شیوه ارائه و روایت حماسه‌ها را بسته به طبع نویسنده و شاعر آنها، متعدد و گوناگون می‌داند و یادآور می‌شود: آثار حماسی در ادب فارسی در گام‌های نخست بیشتر برمدار نظم استوار بود و آثار بعدی آرام‌آرام دست خود را به روایت نثر دادند. این مسیر ادامه یافت و حالا دست خودش را به نثر معاصر و گونه‌هایی مثل رمان و داستان داده است. گاهی اوقات این شعله کم‌فروغ و گاهی پرفروغ بود؛ اما هیچ‌وقت خاموش نشده است و همیشه ما ایرانیان قصه‌گویان و روایتگرهای خوبی بودیم.
افزایش رنگ و جلوه حماسه، همسو با انقلاب
زحمت‌کش‌زنجانی در ادامه بررسی نگاه تاریخی در مرور جریان ادبیات مقاومت در مواجه با این فرمایش مقام معظم رهبری که آثار تولید شده درباره تاریخ انقلاب، دفاع مقدس و مقاومت به مثابه قطره‌ای از اقیانوس عظیم و ژرف این حوزه هستند؛ در پاسخ به تمرکز بر تاریخ معاصر کشورمان به ویژه طی 44 سال تاریخ انقلاب اسلامی به ایکنا می‌گوید: احساس می‌کنم ادبیات پایداری هم‌راستا با ادبیات داستانی پیش نرفته است و این برخلاف تأکیدات بزرگان ما از جمله مقام معظم رهبری است که همواره تأکید کرده‌اند ادبیات پایداری ما اگر هم‌راستا با جریان ادبیات داستانی پیش نرود از قافله ادبیات عقب خواهیم ماند.
نویسنده کتاب تحسین شده «رومی روم» در گونه ادبیات پایداری با بیان آنکه داستان مخاطبان خود را دارد و اگر ادبیات پایداری با عناصر داستانی آمیخته شود قطعاً به‌لحاظ محتوایی تأثیر بیشتری بر عموم دامنه مخاطبان می‌گذارد و آن حس شور و حماسه‌آفرینی ما را بیشتر بازتاب می‌دهد خاطرنشان می‌کند: از دیرباز تا امروز؛ دین، آیین، مرام و مسلک ما پر از حماسه و شعور بوده است. انقلاب که اتفاق می‌افتد رنگ و جلوه حماسه بیشتر می‌شود. بر همین اساس لازم است که به این حماسه توجه ویژه‌ای شود تا در محتوا با کاهش نگرش و آثار روبه‌رو نشویم .
عقب مانده در بازتاب مولفه مقاومت جهانی مسلمانان
آن‌چنان که در این بحث مطرح شد حوزه ادبیات مقاومت و پایداری در مواجهه با دیگر گونه‌های ادبی، خاصه در حوزه داستان و رمان نتوانسته است پابه‌پای رشد آنها پیش برود. نکته مهم دیگر آن است که با مرور فعالیت یک دهه اخیر کتاب‌های حوزه ادبیات مقاومت و پایداری بیشتر با حوزه آثار ملهم از تاریخ شفاهی مواجه هستیم تا آنکه آثار موجود در بازار بتواند سیراب‌کننده مخاطبان تشنه حوزه ادبیات داستانی باشد.
اشتری در اینباره با اشاره به آنکه ما در هر دو گونه ادبیات روایی یعنی «ادبیات روایی مخیل» و «ادبیات روایی مستند» در بحث دفاع مقدس عقب هستیم یادآور می‌شود: اگر دایره نگاه بررسی در این حوزه را گسترده‌تر کنیم، در بحث بازتاب شور و شکوه مقاومت جهانی مسلمانان در عرصه ادبیات از این‌همه عقب‌تر هستیم. اتفاقی که باید بیفتد آن است که چه جوایز ادبی، چه دست‌اندرکاران فرهنگی و چه نهادهایی که مسئول هستند همه نیت کنند، بخواهند و هدف‌گذاری کنند که این عرصه را آن‌طور که گفته و تصور شده به دامنه وسیع‌تری ارتقاء دهند.
نویسنده کتاب «هلو برادر؛ روایت‌هایی از زندگی مسلمانان در سراسر جهان» به ذکر مثالی می‌پردازد و ادامه می‌دهد: ما از اسارتِ اسرا و آزادگان خود مثلاً 10 ده کتاب داریم که شاید بارزترین آنها کتاب «زندان الرشید» است. اما واقعاً باید این مقدار باشد؟ یا واقعاً باید صد، هزار یا بیشتر باشد؟! همه اسرا و آزادگان که به سرزمین عزیز ایران انقلابی اسلامی بازگشته‌اند؛ تک‌تک روزها و لحظات آن دوران را در قالب روایت‌های مختلف و متنوع می‌توانند با مخاطبان در میان بگذارند.
اشتری با بیان آنکه حال سوال دیگر آن است که چند اثر در گونه رمان یا داستان در این عرصه وجود دارد؟ پاسخ قطعاً یک هیچ با همه تلخی آن است! آیا کسی رمانی در این عرصه سراغ دارد؟! تصریح می‌کند: بخشی از این آسیب به خود نویسندگان برمی‌گردد. آنها لازم است که در جمع‌های خود با یکدیگر به تعامل بنشینند، بحث کنند و مباحثی از این دست را به چالش بگذارند؛ درنهایت خروجی آن را در قالب کتاب و روایت‌های داستانی به مخاطب ارائه دهند.
وی ادامه می‌دهد: بخش دیگر آن به ناشرانی بازمی‌گردد که از چنین دست از آثاری استقبال‌کنند و به نویسنده بگویند آیا رمانی در حوزه دفاع مقدس با محوریت آزادگان سرافراز ایران دارید؟ اگر چنین اتفاقی بیفتد بی‌شک شکل و فضای آثار ادبیات دفاع مقدس ما نسبت‌به نقدی که بر آنها مترتب است برطرف خواهد شد. ظرفیت موجود در این دست از آثار چنان است که حتی می‌تواند در ساحت ادبیات داستانی فضای رمان و داستان‌های روایی مخیل را نیز تحت‌الشعاع قرار داده و حتی از نظر کمی و کیفی از آن سبقت بگیرند.
فقر پژوهش در حوزه ادبیات مقاومت
تردیدی در این مسئله وجود ندارد که خلق آثار ادبی با محوریت مسئله مقاومت و دفاع مقدس، مبتنی بر روایت‌های تاریخ شفاهی و مستندات به‌جامانده از آن دوران نیازمند کاری عظیم و عمیق در حوزه نگرش و فعلیت پژوهشی است. تنها با اتکا به آن فعل پژوهشی است که نویسنده و راوی در روایت اثرش در هر دو جهان مستند و مخیل بتواند در روایت تاریخی اتکایی تام و تمام به واقعیت و حقیقت امر داشته باشد.
درباره جایگاه پژوهش در حوزه تولید آثار ادبیات دفاع مقدس و پایداری زحمت‌کش زنجانی می‌گوید: شاید گام‌هایی در این زمینه برداشته شده باشد اما همچنان مطلوب نیست اما برخلاف نظر خیلی از دوستان که معتقدند ادبیات روایی آسان‌تر از ادبیات داستانی است، اعتقاد من بر آن است که دقیقاً این مسئله بسیار مشکل‌تر است! دلیلش آنست که فردِ داستان‌نویس در خلق اثرش با محتوا و عناصر داستانی مواجه است؛ اما نویسنده‌ای که با رویکرد مستندنویسی در حوزه ادبیات مقاومت و پایداری قلم می‌زند، جدا از آنکه باید با سوژه‌های مختلف و متعدد همراه باشد، باید با عناصر داستانی نیز آشنایی تام و تمام داشته باشد و در کنار همه این‌ها باید پژوهشگر والایی نیز باشد.
نویسنده کتاب تحسین شده «روزبه‌خیر آقای نویسنده» با تاکید برآنکه نویسنده مستندنگار باید فردی باشد که بتواند خاطره را به یک متن دست‌نویس شده با خصوصیات و مختصات داستانی و روایی بدل کند و این یکی از سخت‌ترین کارهای تولید آثار ادبی است، تصریح می‌کند: خاطراتی که راویان می‌گویند به سبب فاصله گرفتن از سال‌های دفاع مقدس و یا دوران انقلاب اسلامی ممکن است نویسنده را با برخی چالش‌ها و خلأهایی مواجه سازد. برطرف ساختن آن چالش‌ها و خلأها نیز فقط با امر پژوهشی است که برطرف می‌شود. در نهایت امر، قلم راوی نیز در روایت اثر برای جریان‌سازی و درگیری مخاطب با اثر بسیار مهم است.
همه آسیب‌ها متوجه نویسنده نیست!
در مواجهه با آثار تولید شده در عرصه ادبیات مقاومت، ادبیات دفاع مقدس و ادبیات انقلاب؛ گاه به چندین و چند کتاب برمی‌خوریم که قلم نویسنده آن چنان قلم ثقیلی است که مخاطب نمی‌تواند با آن ارتباط برقرار کند. گاه در نقطه مقابل، برخی چنان این مسئله را سهل و ممتنع گرفته‌اند که در روایت اثرشان چنان به ساده‌انگاری رسیدند که مخاطب با خود می‌اندیشد که آیا این شهید، یا این فرمانده، یا این بسیجی در دوران دفاع مقدس و انقلاب؛ اتفاق، رخداد و رویداد دیگری بر او حادث نشده است که تا این حد نگرش ساده‌انگاری در روایت خط داستانی او از سوی نویسنده مدنظر قرار گرفته است؟
در نهایت، دستاورد این اَشکال مواجهه مخاطب با آثار این حوزه ادبی برای او ارمغانی جز واپس‌گرایی و دلزدگی با خود همراه ندارد اما دراین‌میان کتاب‌های متعددی نیز وجود دارند که آثار بسیار پرفروشی هستند. حتی در قالب تبدیل شدن به کتاب‌های صوتی یا الکترونیک نیز با استقبال بالایی از سوی مخاطبان واجه شده‌اند.
در مواجهه و پاسخ‌گویی این آسیب مطرح شده، زحمت‌کش زنجانی می‌گوید: در حوزه به وجود آمدن چنین آسیبی نویسندگان بخشی از ماجرا هستند و نقش مدیران و مجریان حوزه نشر را نیاد از خاطر دور داشت. امیدوارم مجریان حوزه نشر نیز با همین جدیت آسیب‌های مطرح‌شده را مدنظر قرار دهند. به‌ویژه آنکه نویسندگان این حوزه به‌شدت نیازمند حمایت هستند. اگر این اتفاق بیفتد آن خواسته همگانی درباره شکوه و عظمت جریان‌سازی آثار ادبیات مقاومت و پایداری در کوتاه‌ترین بازه زمانی به وقوع خواهد پیوست.
گزارش از امین خرمی
انتهای پیام
