اهتمام اسلام به محیط زیست در آیات، روایات و فتاوای فقها
عضو ستاد راهبری محیط زیست حوزه‌های علمیه گفت: پاکی محیط زیست و هوا از موضوعات مهم است که آیات قرآن، روایات و فتاوای فقها بر آن تأکید کرده و برخی مصادیق آلودگی هوا مصداق ضمان برای عاملان آن بیان شده است.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سلمان بهجتی اردکانی، عضو ستاد راهبری محیط زیست حوزه‌های علمیه، شامگاه 9 آبان‌ماه در نشست علمی «آلودگی هوا از منظر فقه و حقوق» که از سوی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر در قم برگزار شد، با بیان اینکه آلودگی‌های طبیعی مثل آلودگی ناشی از فوران آتشفشان در بحث ما مورد توجه نیست، گفت: بحث ما در مورد آلودگی‌های محیط زیست است که با دخالت مستقیم و یا غیرمستقیم بشر مانند آلودگی ناشی از اتومبیل‌ها و کارخانجات، ایجاد می‌شود یا اینکه سدی ساخته می‌شود ولی طوری احداث می‌شود که اجازه نمی‌دهد هیچ آبی به تالاب‌های زیردست برسد و خشک می‌شوند.
وی با اشاره به روایتی از امام صادق(ع) در مورد محیط زیست، افزود: ایشان فرمودند زندگی گوارا نمی‌شود مگر با هوای پاک، آب شیرین گوارا و زمین حاصل‌خیز؛ بنابراین کسانی که مدعی هستند اهتمام به محیط زیست از قرن 18 میلادی از اروپا شروع شده است این مسئله را نفی می‌کنیم و از قرون پیش در تعالیم اسلامی وجود داشت. قرآن کریم هم فرموده است: وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ ۖ وَالَّذِي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا ۚ كَذَٰلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ؛ زمین پاک نیکو گیاهش به اذن خدایش (نیکو) برآید، و از زمین خشنِ ناپاک بیرون نیاید جز گیاه اندک و کم‌ثمر. این گونه ما آیات (قدرت) را به هر بیان توضیح می‌دهیم برای قومی که شکر خدا به جای آرند.
عضو ستاد راهبری محیط زیست حوزه‌های علمیه، افزود: بنابراین بحث سرزمین و هوای پاک مورد توجه دین مبین اسلام بوده است. در سوره مبارکه سبا هم آمده است: لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ ۖ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ ۖ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ ۚ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ؛ قرآن کریم در اینجا شهری را توصیف کرده است که در حصاری از سرسبزی قرار داشت. بنابراین آیا ممکن است که شهری حصاری از فضای سبز داشته باشد ولی باز برای آن هوای ناسالم و آلوده تصور کنیم؟
عضو ستاد راهبری محیط زیست حوزه‌های علمیه تصریح کرد: علامه حلی در 700 سال پیش در مباحث فقهی خود مطرح کرده است که انسان زمانی می‌تواند زمینی را با احیاء مالک شود که در حریم املاک غیر نباشد؛ به تناسب این موضوع این مسئله را مطرح کرده‌اند که اگر چنین فردی زمینی را احیاء کرد که در کنار بازار و محل رفت و آمد عمومی بود آیا باز خواهد توانست از آن استفاده کند؟ مرحوم سیدجواد عاملی در مفتاح الکرامه مطرح کرده است کسی در منزل خودش که همسایگانی دارد نمی‌تواند کوره آجرپزی تأسیس کند یا در منزلش حرفه دباغی‌کردن پوست حیوانات را راه بیندازد زیرا بوی مشمئزکننده دارد؛ جواهرالکلام هم این تعبیر را دارد که ضرر از آن جهت که موجب آزار و اذیت دیگران از ناحیه دود و بوی آزاردهنده می‌شود، جایز نیست.
نظر مقام معظم رهبری درباره آلودگی هوا
بهجتی اردکانی با اشاره به برخی فتاوای مراجع در این زمینه، اظهار کرد: از مقام معظم رهبری سؤال شده است که کارخانجات به بهانه گران‌قیمت بودن فیلترهای تصیفه‌کننده از استفاده از آن پرهیز دارند و موجب آلودگی هوا و آزار دیگران است، حکم این مسئله چیست و رهبری پاسخ داده‌اند فیلتر یکی از لوازم احداث کارخانه است و اگر طبق قانون نصب آن الزامی است، تخلف از آن جایز نیست و البته حتی اگر در قانون هم ذکر نشده باشد و کارخانه‌ای هوا را آلوده کند و مردم در ناراحتی و مشقت باشند و یا در ناراحتی نباشند ولی ضرر قابل توجهی به خاطر آلودگی هوا به آنان برسد، خلاف شرع است و حرمت دارد و کسی که با توجه این کار را بکند، مرتکب حرام شده است. آیت‌الله شبیری زنجانی هم آورده است اگر اخلال در محیط زیست موجب سلب آرامش و آسایش دیگران و موجب اضرار به آنان ولو آیندگان شود، حرام است.
وی ادامه داد: آیت‌الله صافی گلپایگانی هم در استفتائات محیط زیست که در سال 1399 منتشر شده، فرموده است: اگر شخصی به واسطه آلودگی‌های هوا دچار بیماری مزمن و مرگ شود در صورت اثبات ارتباط غیر مستقیم فعالیت این واحد مربوطه چه حکمی دارد و ایشان جواب داده‌اند اگر فرض سؤال وجود داشته باشد مسئولان کارخانه ضامن هستند و باید خسارات وارده را جبران کنند. به هر حال دیدگاه فقها هم اینگونه است.
وی با بیان اینکه در قرآن کریم تسخیر مطرح است و به ما اجازه تصرف در هوا را می‌دهد و یکی از مصادیق تسخیر، آلودگی هواست زیرا در گذشته هم روشن کردن آتش و ... باعث این مسئله بوده است، اظهار کرد: قرآن کریم تسخیر را مجاز شمرده است ولی آیا هیچ حد و حصری ندارد؟ آیا اگر فساد و ضرر در کار باشد باز هم قرآن کریم تسخیر را جایز می‌داند که قطعاً اینطور نیست و برداشت مفسران و فقها هم این طور است که به برخی از موارد آن اشاره شد.
آلودگی هوا؛ تصرف مسرفانه در هوا
بهجتی اردکانی با بیان اینکه برخی آلودگی هوا را نوعی تصرف مسرفانه در هوا می‌دانند، اضافه کرد: در قرآن کریم تعبیر لیغیرن خلق الله مطرح است و آلودگی هوا هم می‌تواند مصداقی از آن باشد به خصوص آلودگی‌های هسته‌ای که باعث جهش ژنی و تأثیر بر خلقت نسل‌های آینده خواهد بود. اهلاک حرث و نسل هم در آیه 205 سوره مبارکه بقره مطرح شده است؛ در مورد شرح نزول آن گفته شده است که یکی از منافقین نزد پیامبر(ص) آمد و با زبان اظهار محبت قلبی کرد ولی وقتی از محضر ایشان رفت و گذرش به مزارع مسلمانان رسید، آنجا را به آتش کشید و چارپایی را کشت و این آیه نازل شد: وَإِذا تَوَلّىٰ سَعىٰ فِي الأَرضِ لِيُفسِدَ فيها وَيُهلِكَ الحَرثَ وَالنَّسلَ ۗ وَاللَّهُ لا يُحِبُّ الفَسادَ. یعنی قرآن آتش‌زدن مزارع و کشتن حیوان را مایه هلاک نسل و حرث برشمرده است. بنابراین تعبیر ان الله لا یحب الفساد، نشان‌دهنده حرمت این نوع کارها است.
وی با بیان اینکه القای سم در بلاد هم مصداقی از آلودگی هوا است، گفت: امام علی(ع) فرمودند رسول الله از القای سم در بلاد مشرکین هم نهی فرمودند؛ سکونی راوی این روایت است ولی برخی او را ضعیف دانسته‌اند؛ شیخ طوسی گفته است که روایات سکونی پذیرفته است و صاحب جواهر هم روایات وی را می‌پذیرد و اگر سند هم ضعیف باشد عمل قدما جابر ضعف سند است لذا مشکلی در روایت وجود ندارد و بسیاری از علما حرمت القای سم را از طریق این روایت بیان کرده‌اند. شهید ثانی در روضه و شهید در لمعه هم از این روایت کراهت استفاده کرده‌اند ولی ابن زهره، ابن ادریس، قطب‌الدین کیدری، محقق خویی، مرحوم آیت‌الله تبریزی، آیت‌اله بهجت و ... حرمت را مورد تصریح قرار داده‌اند چون آلودگی هوا می‌تواند مصداقی از القای سم باشد.
عضو ستاد راهبری محیط زیست حوزه‌های علمیه با اشاره به تعدد اسباب در آلودگی هوا گفت: مثلاً در یک شهری هم خودروها و هم عوامل دیگر مانند استفاده از مازوت و گازوئیل در کارخانجات سبب آلودگی هوا و موجب خسارت به کشاورزی و حیوانات و انسان‌ها می‌شود؛ در اینجا ضمان برعهده چه کسانی است؟؛ مثالی که فقها در تراث فقه زده‌اند این است که اگر مسیری محل عبور و مرور عموم مردم باشد و کسی چاهی حفر کند و شخص دیگری سنگی را کنار چاه قرار دهد و شخص ثالث هم که عابر است پایش به سنگ گیر کند و داخل چاه سقوط کند، در اینجا چه کسی ضامن خسارات وارده است؟ در این زمینه نظرات مختلفی بیان شده است؛ اول کسی که سنگ را گذاشته زیرا اثر سنگ مقدم است؛ محقق حلی و علامه حلی، شهید اول و محمدحسن نجفی و مرحوم امام خمینی(ره) قائل به این نظر هستند.
ضامن در تعدد اسباب
بهجتی اردکانی افزود: نظر دوم این است که کسی که چاه را کنده است ضامن است؛ آیت‌الله فاضل لنکرانی این نظر را برگزیده است و نظر سوم این است که همه اسباب دخیل است یعنی هم حفرکننده چاه و هم کسی که سنگ را گذاشته است ضامن است؛ محقق خویی، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله سیدعلی سیستانی قائل به این نظر هستند و مرحوم امام خمینی(ره) هم با اینکه فتوایشان اولی بود ولی این حکم را هم تقویت کرده‌اند. البته این بحث مطرح است که آیا این ضامنان به صورت یکسان ضامن هستند یا اینکه هر کدام درصدی از ضمان را عهده‌دار هستند.
وی افزود: مثلاً در اینکه اگر چند نفر مشترکا یک نفر را بکشند چون یک دیه پرداخت می‌شود هر کدام از مرتکبین قتل باید بخشی از دیه را بپردازند و مقدار آن بسته به میزان دخالتی است که در این کار داشته‌اند. آیا می‌توان بحث ضمان در آلودگی هوا را هم به فتوای مشارکت در قتل تسری و تعمیم داد؟ این جای بحث و تحقیق دارد.
عضو ستاد راهبری محیط زیست حوزه‌های علمیه بیان کرد: تمسک به لاضرر هم نباید پنهان بماند و می‌توان از آن استفاده کرد؛ ضرر معنای عام‌تری نسبت به تلف دارد زیرا برخی آلودگی‌هایی هوایی منجر به تلف‌شدن انسان و حیوان نمی‌شوند ولی ضرر ایجاد شده است آیا در این صورت می‌توان به قاعده لاضرر تمسک کرد؟ در اینجا چند نظریه وجود دارد؛ سه نظریه تناسب با این دارد که ما ضمان را از طریق لاضرر اثبات کنیم؛ مرحوم آخوند و نراقی در این طیف قرار دارند. آیت‌الله هاشمی شاهرودی و آیت‌الله مکارم هم قائل به این هستند که می‌توان به این قاعده برای تشخیص وضعیت ضمان تمسک کنیم.
انتهای پیام
