10 توصیه یک کهنه دانشجو به نودانشجویان رشته علوم قرآنی و حدیث

حسین شجاعی، پژوهشگر و فارغ‌التحصیل دکتری علوم قرآن، در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده به بیان نکاتی برای نودانشجویان این رشته پرداخته است. متن این یادداشت در ادامه می‌آید؛

 

تجربیات همواره نقشی تعیین کننده‌ در جوامع انسانی داشته است؛ این نقش آن قدر مهم و موثر بوده است که کانر در کتاب تاریخ علم مردم اولین ریشه‌های شکل‌گیری علم در جهان را تلاش پیشینیان برای رساندن تجربیات خود به نسل‌های بعدی می‌داند. اگرچه هر تجربه‌ای ممکن است ارزش علمی نداشته باشد، اما حداقل بعضی از تجربیات به تعبیر حضرت امیر(ع) در حکمت 211 نهج‌البلاغه می‌تواند پلی برای رسیدن به موفقیت باشد. در قالب تجربیات امکان ایجاد نوعی برون‌نگری برای افراد ایجاد می‌شود و بدین روی مجموعه موضوعاتی که به آنها بی‌توجه بوده‌اند را می‌توانند دریابند.

 

آنچه در ادامه می‌آید مجموعه تجربیاتی است که نگارنده به عنوان یک کهنه‌دانشجو برای گروهی از دانشجویان رشته قرآن و حدیث بیان داشته است. علاقه و اشتیاقی که ارائه این نکات برای آن دوستان ایجاد کرد، انگیزه‌ای شد برای انتشار عمومی آن. هر چند که ممکن است این توصیه‌ها از جامعیت لازم برخوردار نباشد اما هرچه هست حاصل یک تجربه زیسته است که کماکان به نظر می‌رسد کسی از توجه و عمل به آن‌ها زیانی نمی‌بیند. 

 

و اما سرفصل آن تجربیات که دوستان به مزاح آن را «ده فرمان» نامیدند به شرح ذیل است:

دانشگاه یک ماشین جادویی نیست که وقتی داخل آن شوید یک فرد باسواد بیرون بدهد. باسواد شدن امری فعالانه است که به شکل خودآگاه حاصل می‌شود. به همین دلیل نیاز به برنامه‌ریزی و ممارست دارد. کار اصلی دانشگاه فراهم کردن ظرفیت‌هایی برای رشد است که بسیاری از مواقع آن را هم درست نمی‌تواند انجام بدهد. کسی که وارد دانشگاه می‌شود توقع زیادی از آن نباید داشته. آینده شما را تلاشتان می‌سازد نه حضورتان در دانشگاه.

اگرچه دانشگاه موجودی دارای شعور نیست اما این به معنای بی‌توجهی به آن نباید تلقی شود. دانشگاه یک‌سری از قواعد دارد که در نظر گرفتن آنها برای کسانی که در آن نظام مشغول فعالیت هستند با اهمیت است. رعایت این قواعد لزوما منجر به باسواد شدن شما نمی‌شود اما ملتفت بودن به آنها علاوه بر آنکه از بروز یک سری مشکلات جلوگیری می‌کند باعث می‌شود به عنوان فردی موفق در این نهاد به شمار بیایید. مثلا در این نظام آموزشی نمره -هرچند که ملاک خوبی برای نشان دادن سواد نیست- مهم است و یا داشتن مقاله و کتاب باعث دستیابی به یک سری امتیازات در این نهاد می‌شود. سعی کنید در طول دوره تحصیل بی‌توجه به این قواعد نباشید و حتی مبتنی بر این قواعد پیش پا افتاده  فردی موفق به شمار بیاید تا هم اعتماد به نفستان زیاد شود و هم امکان تداوم حیاتتان برای کسب مدارج عالی‌تر فراهم شود.

 

نکته دیگری که در این نظام آموزشی باید از آن مطلع باشید آشنایی با مقاطع تحصیلی و تفاوت‌های آنهاست. دوره کارشناسی، دوره تعلیم است. سرفصل‌های آموزشی قرار است تصویری کلی از علوم قرآن و حدیث را در ذهن شما پدید بیاورد. پس واحد‌های تحصیلی را جدی بگیرید. علاوه بر این تلاش کنید با حوزه‌های مختلف دیگری غیر از رشته خودتان آشنا شوید تا علاقه‌مندی‌های پژوهشی و میان رشته‌ای خود را بیابید. برای کسانی که علاقه‌مند به موضوعات میان رشته‌ای هستند بهترین دوره برای پیدا کردن علاقه‌مندی این دوره است. چون فرصت بیشتری برای مطالعه و پرورش موضوعات در این مقطع وجود دارد. دوره کارشناسی ارشد دوره تفکر انتقادی و ایجاد توانمندی فردی برای پاسخ دادن به سوالات و پرسش‌های تخصصی است. در این دوره فرد باید بیابد چگونه می‌تواند به یک سوال تخصصی پاسخ بدهد. اهمیت‌داشتن موضوعاتی مثل روش تحقیق و روش شناسی در این مقطع را در این راستا می‌بایست فهمید و نهایتاً دوره دکتری، دوره‌ای است که فرد باید توانمندی لازم برای توسعه مرزهای دانش در رشته خود را به دست بیاورد. سعی کنید برنامه رشد خود را به نحوی تنظیم کنید که منطبق با قواعد دانشگاه و ویژگی هر مقطع باشد و هر کاری را در زمان خود انجام دهید.

رشته خود، نقاط ضعف و نقاط قوت آن را بشناسید و تلاش کنید تا حد توان نقاط ضعف آن را با مطالعات و تلاش فردی حداقل برای خودتان رفع کنید. در این زمینه کتاب «گفتارهایی درباره رشته علوم قرآن و حدیث» می‌تواند برایتان مفید باشد. چیزی که شما تحت عنوان «علوم قرآنی و حدیث» در آن تحصیل می‌کنید هنوز به بلوغ کامل نرسیده است و تبدیل به یک رشته و دیسیپلین کامل نشده است. به همین خاطر پس از پایان دوره تحصیلی، شما لزوما دارای یک نظام فکر و منطق علمی خاص نمی‌شوید که از آن طریق بتوانید موضوعات قرآنی را بفهمید و حل کنید. البته این مشکل بیشتر در بخش «علوم قرآنی» رشته وجود دارد و بخش «علوم حدیث» آن نقاط ضعفش کمتر است. از سوی دیگر مفاد و واحدهای درسی شما آنچنان که شایسته است با موضوعات روز جامعه مرتبط نیست و همین می طلبد تا با تلاشی آگاهانه تلاش کنید تا با مشخص نمودن جهتی که قصد فعالیت در آن عرصه را دارید کارویژه‌ای مشخص و شخصی را برای خودتان تعریف نمایید. 

مهارت‌ها در نظام آموزشی ما زیاد جدی گرفته نمی‌شوند و معمولا وزن کمی به آنها داده می‌شود. بسیاری از مشاغلی که امروزه در جامعه وجود دارد بیش از آنکه مبتنی بر دانش باشد مبتنی بر مهارت است. توجه به مهارت‌ها مخصوصا برای کسانی که قصد پیدا کردن شغلی ساده در طول دوران تحصیل هستند راهگشاست.

 

در یک تقسیم‌بندی ساده، مهارت‌های مرتبط با فضای علم و دانشجویی را به دو دسته مهارت‌های زبانی و ابزاری می‌توان تقسیم کرد. یادگیری زبان‌های جدید و همچنین آشنایی با ابزارهای رایانه‌ای افق‌های جدیدی را برای دانشجویان می‌تواند باز کند. مخصوصا در بعد ابزارها، نباید از ظرفیت‌های مربوط به هوش مصنوعی غافل بود. 

در کنار بالا بردن علم، «فن بیان» و «فن نگارش» خود را تقویت کنید. در رشته های علوم انسانی، خروجی مطالعات، در این دو قالب عرضه می‌شود. حتی اگر علامه دهر هم شوید در صورتی که در این دو بعد ضعف داشته باشید، از دانش‌تان نه خودتان منتفع می‌شوید و نه دیگران. شرکت در کلاس‌های فن بیان و یا خواندن «آیین سخنرانی» دیل کارنگی در تقویت فن بیان و شرکت در کلاس‌های نویسندگی و مطالعه کتاب «نگارش دانشگاهی؛ پاراگراف نویسی» و «نگارش دانشگاهی؛ مقاله نویسی» از دکتر علی اصغر سلطانی در فن نگارش به توانمندی شما در این دو حوزه کمک شایان توجهی خواهد کرد.

در علم آموزی حرفه‌ای رفتار کنید. یکی از نشانه‌های حرفه‌ای بودن در علم، مطالعه گسترده و پیگیری کارهای جدید و به روز بودن در مورد آثار و آراء منتشر شده است. صرفا به منابع فارسی خود را محدود نکنید و آخرین آثار نگارش شده در جهان که مرتبط با رشته شماست را دنبال کنید. امروزه همچون گذشته زبان «محدودیت» محسوب نمی‌شود و ترجمه‌های ماشینی بسیاری از مشکلات مربوط به این حوزه را رفع نموده است. هرچند که یادگیری زبان‌های مختلف ارزش دیگری دارد اما به بهانه ضعف زبانی از مسیری که کاروان علم در آن حرکت می‌کند عقب نمانید. 

دوره دانشجویی دوره ساخت فرصت‌هاست. از این موقعیت استفاده کنید و با برقراری ارتباط سازنده با اساتید و سازمان‌ها خودتان و توانمندی‌هایتان را معرفی کنید. بسیاری از فرصت‌های شغلی در اثر این آشنایی‌ها ایجاد می‌شود. در ایجاد این ارتباطات توقعات بالا نداشته باشید. گاهی راه برقراری ارتباط با یک سازمان انجام دادن کار داوطلبانه و رایگان با آنجاست؛ گاهی هم برای اینکه بتوانید با یک استاد ارتباط برقرار کنید لازم است در کارهای علمی خود او را شریک کنید، هر چند که مشارکت بالایی در آن کارها نداشته باشد.

دکتر فراستخواه در کتاب «گاه و بی گاهی دانشگاه در ایران» مهم‌ترین مشکل نظام آموزش عالی ایران را فرسودگی و ناتوانی در تربیت افراد متفکر معرفی می‌کند. اما چگونه می‌توان دست به تربیت افراد متفکر زد؟ ترویج شکل‌های مختلف مطالعه و پرورش تفکر انتقادی و خلاق دو راهکاری هستند که زمینه این بستر را می‌تواند فراهم کند. مطالعه در جامعه ایران بیشتر با هدف حفظ اطلاعات موجود در کتاب صورت می‌گیرد؛ حال آنکه گونه‌های مختلفی از مطالعه همچون مطالعه ساختاری، تفسیری، انتقادی و همدید نیز وجود دارد که نباید از آنها غافلت ورزید. گشوده شدن افق‌های جدید علمی به روی دانشجویان بستگی به تطبیق مناسب سبک مطالعه بسته با هدف از مطالعه است. برای آشنایی با این شیوه‌های مطالعه مباحث آخر کتاب دکتر فراستخواه می‌تواند برای علاقه‌مندان به این حوزه مفید باشد.

 

از سوی دیگر مقوله تفکر، گونه‌های مختلف آن و همچنین شیوه‌های آن نیز مقوله دیگری است که جامعه علمی ایران نسبت به آن بی‌توجه است. مخصوصا آموزش و تقویت دو شیوه تفکر خلاق و انتقادی که برای یک علم‌آموز اساسی است معمولا در نظام آموزشی ما با بی‌توجهی کنار گذاشته شده است. شرکت در کلاس‌های آموزشی و یا خواندن کتاب‌های مرتبط می‌تواند بخشی از کمبودهای موجود در این عرصه را حل کند. در میان کتاب های موجود، کتاب «تفکر انتقادی» از لیندا الدر و ریچارد پل، «خواندن و نگارش انتقادی برای مقاطع تحصیلات تکمیلی» و همچنین «نوشتن خلاق» هر دو از مایک والاس و آلیسون ری آثاری مفید برای رفع این خلأ می‌توانند باشند.

بزرگترین خلأ رشته ما پیوند نداشتن با نیازهای جامعه است. رشته ما بیش از آنکه کاربردی باشد نظری است. سعی کنید میان نیازهای جامعه و رشته خود ارتباط ایجاد کنید و مسیر مطالعاتی خود را در این راستا قرار دهید. آشنایی با چالش‌های جامعه و همچنین پژوهش‌های آسیب‌شناسی صورت گرفته در این زمینه کمک شایان توجهی در یافتن مسیر در این بعد می‌تواند بنماید. کتاب «کاربردی سازی مطالعات قرآنی از چیستی تا چگونگی» تا حدی پاسخگوی سوالات شما در این حوزه می‌تواند باشد.

تک‌بعدی نباشید. همه چیز درس نیست. در کنار درس، چیزهای خیلی زیادی هست که باید برای آن وقت بگذارید. برای خودتان و خانواده وقت بگذارید و در کنار درس ورزش و سرگرمی را فراموش نکنید. شما در صورتی می‌توانید فردی موفق باشید که از نظر روانی و جسمی سالم باشید.