وضعیت اخلاق و خانواده در ایران و مقایسه‌ای با جوامع سکولار
حجت‌الاسلام حسین دیبا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی معتقد است وضعیت خانواده و اخلاق در ایران از برخی جوامع سکولار و اومانیستی بدتر است ولی حجت‌الاسلام محمدجواد زارعان می‌گوید باید آمارهای دقیقی داشته باشیم تا بتوانیم قضاوت درستی بکنیم ضمن اینکه بسیاری از موارد مرتبط با مسائل اخلاقی، به خاطر قوانین سختگیرانه در کشورهای اروپایی است.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد زارعان؛ استاد حوزه علمیه و رئیس مؤسسه آموزش عالی اخلاق و تربیت، 30 دی ماه در نشست علمی «ایستادگی بر ارزش‌های بنیادین خانواده از منظر اخلاق» که در دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد با بیان اینکه یکی از مباحث مطرح در فلسفه اخلاق این است که آیا ما مجاز هستیم ارزش‌های خود را به نسل بعد منتقل کنیم یا خیر، گفت: دو رویکرد در این عرصه شکل گرفته است که یکی رویکرد آموزشِ ارزش است و دیگری ایجاد زمینه رشد و شکوفایی ارزش‌هاست.
وی افزود: در رویکرد دوم، انتقال و آموزش ارزش‌ها کار درستی نیست؛ مخالفان انتقال ارزش‌ها در ذیل عناوینی مانند آزادی و در ذیل حقوق مطرح می‌کنند که وقتی ما به فردگرایی و آزادی نسل بعد اعتقاد داریم حق نداریم چیزی را به آنان تلقین و تحمیل کنیم.
زارعان افزود: ما با هر رویکرد برون‌دینی که به این مسئله بپردازیم خواهیم فهمید انتقال ارزش، کاری اخلاقی است و طبق محتوای درون‌دینی هم کار مربیان و والدین، اخلاقی تلقی می‌شود. در دهه‌های 1960 و 1970 در آمریکا و غرب، مسئله آموزش ارزش‌ها جزء مباحث جدی در آموزش و پرورش شده بود و اینکه استادان و مربیان هیچگونه حق انتقال ارزش‌ها را به نسل بعد ندارند که حتی در مواردی کار به پلیس هم کشیده شد.
زارعان با بیان اینکه از روایات می‌توان در تایید انتقال ارزش‌ها استفاده کرد، اظهار کرد: واژه خیر و خیار در روایات ما زیاد به کار رفته است؛ یک مورد فرموده است: «خیارکم من تعلم القرآن» یا در روایت دیگری داریم که آدم خوب کسی است که وقتی ما به او مراجعه کردیم منطق و علم او علم و اخلاق شما را بیشتر کند؛ یا فرمودند بهترین برادر تو کسی است که تو را به راستگویی دعوت کند یا بهترین برادر تو کسی است که تو را به عیوبت راهنمایی کند (خیر اخوانکم من اهدا الیکم عیوبکم). به نظر بنده آموزش قرآن و حتی نشان‌دادن عیوب ما به خودمان نشانه خیرخواهی و انتقال و آموزش یکسری ارزش‌ها است.
استاد جامعه المصطفی اضافه کرد: مفهوم امر به معروف و نهی از منکر هم گویای این مطلب یعنی لزوم انتقال ارزش‌ها است؛ ما عمدتا امر به معروف را در برخی جهات منحصر کرده‌ایم ولی این مقوله اموری واجب و فضیلت هستند؛ الامر بالمعروف افضل اعمال ...؛ همچنین در روایات داریم که امر به معروف و نهی از منکر دو نعمت و دو امر اخلاقی هستند. در تعابیر دیگری داریم که امر به معروف، صلاح هستند؛ روایات هم بر آن تاکید دارند که امر به معروف مصلحت برای عموم مردم است.
وی افزود: در روایات دیگری هم داریم که امر به معروف منهاج و روش صلحا و انسان‌های خوب و نیکوسرشت و نیکوصفت است و تاکید کرده‌اند که اگر این کار نشود اشرار بر شما مسلط خواهند شد. در تعابیر داریم امر به معروف بر و کار نیک است.
زارعان با بیان اینکه مجموعه روایاتی هم اشاره به این قانون طلایی دارد که هر چه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند و هر چه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران هم نپسند، تاکید کرد: ذات انسان می‌پسندد که راه درست برود و کسی اشکال نمی‌کند که بزرگترها و افراد با تجربه به کم تجربه کمک کنند تا ارزش‌ها، منتقل شود.
جامعه مرده
رئیس مؤسسه آموزش عالی اخلاق و تربیت با بیان اینکه جامعه‌ای که ارزش‌های خود را به نسل آینده منتقل نکند جامعه مرده است، ادامه داد: بحث ارشاد جاهل تعبیر دیگری در روایات است که در این بحث قابل توجه است همچنین مقام و جایگاه شغل معلم و معلمی هم تعبیر دیگری در این عرصه است و مجموعه این روایات نشان می‌دهد که آموزش ارزش، فی‌نفسه کاری اخلاقی است.
وی با بیان اینکه عمومیت و فراگیری اخلاق زیاد است و از این منظر هم می‌توانیم به بحث انتقال و آموزش ارزش‌ها توجه کنیم، تصریح کرد: در بحث آموزش ارزش، دو نوع می‌توان عمل کرد؛ یکی آموزش صادقانه و همراه با صداقت یعنی خود ما باور داریم و عمل می‌کنیم و آموزش می‌دهیم ولی گاهی این آموزش، ارزش بدون پشتوانه عملی است بنابراین وقتی ما از آموزش ارزش سخن می‌گوییم این در تداوم عمل است نه اینکه از روی نفاق و ریارکاری انجام شود.
زارعان با بیان اینکه برخی در اخلاقی‌بودن جوامع اروپایی افراط می‌کنند و وضعیت ایران را بدتر از این کشورها می‌دانند، گفت: از پرفسور لگنهاوزن پرسیده بودند که چه چیزی در زندگی ایرانیان برای اولین بار برای شما جذابیت داشت و ایشان گفت من فردی را دیدم که از بانک بیرون آمد در حالی که بسته پولی داشت و وقتی سوار دوچرخه شد به زمین افتاد و پول‌هایش ریخت و بلافاصه افراد زیادی به کم او آمدند و پول‌ها را جمع کرده و به او دادند و من مقایسه کردم اگر در آمریکا این اتفاق رخ می‌داد شاید یک دلار هم به این فرد نمی‌رسید.
وی تاکید کرد: رعایت یکسری موارد در کشورهای اروپایی و آمریکا که ما آن را اخلاقی می‌دانیم تابع قوانین شدید و سختگیرانه در این کشورها است و نباید صرفا به اخلاق ارتباط داد؛ ضمنا تاکید مجدد بنده این است که ما نیازمند آمار و رصد دقیق اطلاعاتی هستیم نه اینکه بدون رصد دقیق بخواهیم مطالبی را بیان کنیم.
اینکه برخی می‌گویند عوامل اقتصادی تاثیر دارد یا خیر قطعا اثرگذار است ولی آیا تنها عامل همین مسئله اقتصادی است که بنده معتقدم خیر اینطور نیست و دلیل آن هم این است که خیلی از افراد مرفه همدلی و دلبستگی ندارند.
وضعیت خانواده در ایران از جوامع سکولار بدتر است؟
همچنین حجت‌الاسلام و المسلمین حسین دیبا؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سخنانی با بیان اینکه اخلاق شامل اخلاق اجتماعی، فردی، زیستی و ... می‌شود و ایستادگی بر هر کدام از آنها هم شرایط خاص خود را دارد، گفت: ارزش‌های خانواده ابعاد مختلفی دارد از جمله گاهی در روابط زن و شوهر، گاهی در ارتباط والدین و فرزندان و برعکس و گاهی هم در روابط زن و شوهر با خانواده مطرح است که البته بنده برشی به بحث تربیت اخلاقی فرزندان خواهم زد.
وی افزود: ایستادگی بر سر ارزش‌های بنیادین در خانواده مبتنی بر وجود یکسری ارزش است وگرنه اگر ارزشی وجود نداشته باشد ما در چه مقوله‌ای باید ایستادگی کنیم. الان وضعیت خانواده در جامعه ما حتی نسبت به جوامع سکولار و اومانیستی وضعیت مناسبی ندارد.
دیبا با بیان اینکه صداقت، مهربانی، وفای به عهد، گذشت و فداکاری و احترام مهمترین محورهای ارزشی در درون خانواده است، گفت: ما باید فرزندانی تربیت کنیم که به پدر و مادر احترام بگذارند، صداقت داشته باشند و فداکاری و گذشت داشته باشند.
وی افزود: ما اگر بخواهیم کودکان ما واجد این ویژگی‌ها باشند اصل بنیادین و اساسی خانواده به لحاظ اخلاقی، بحث همدلی است؛ همدلی مفهومی است که در نصوص دینی با چند مفهوم دیگر مانند مواسات و ...همراه است؛ همدلی یعنی فرد توانمندی داشته باشد تا وضعیت دیگر اعضای خانواده را درک کند و بداند چگونه با او رفتار کند و اگر خطایی از سوی یکی ایجاد شد چگونه با او مواجه شود البته این مواجهه همیشه به معنای اغماض و یا کوتاه آمدن نیست.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با تاکید بر اینکه همدلی سبب می‌شود تا جلوی خلف وعده و بی‌صداقتی گرفته شود، تصریح کرد: همچنین حیا عنصری در عرصه اخلاق فردی است و اینکه اعضای خانواده از همدیگر حیا کنند در حوزه اخلاق فردی می‌گنجد ولی بی‌حیایی می‌تواند بر اخلاق اجتماعی هم مؤثر باشد.
همدلی عنصری مفقود در خانواده‌های ایرانی
وی با بیان اینکه همدلی، عنصری مفقود در خانواده‌های ایرانی است، اظهار کرد: متاسفانه جامعه ما در این زمینه از دیگر جوامع عقب است؛ عدم گذشت، ازدیاد پرخاشگری، افزایش آمار قضایی و دادگاه‌ها در بحث خشونت اجتماعی و درگیری‌ها نشانه این مسئله است در حالی که در برخی کشورهای اسکاندیناوی، زندان‌ها در حال تعطیلی است.
دیبا بیان کرد: همدلی نیاز به مهارت‌های شناختی دارد و این مسئله باید در خانواده به کودکان منتقل شود. از نظر بنده، 4 عامل برای رشد همدلی وجود دارد؛ 2 عامل عواملی هستند که کمتر در اختیار خانواده است؛ اولین عامل، دلبستگی ایمن است و اگر این موضوع رخ ندهد همدلی هم رخ نمی‌دهد.
وی افزود: دلبستگی ایمن هم به عوامل متعددی وابسته است از جمله معضلات اقتصادی؛ وقتی والدین هر دو مجبورند برای رفع مسائل اقتصادی خود کار کنند آیا می‌توانند دلبستگی ایمنی برای فرزندان داشته باشند. وقتی دلبستگی ایمن ایجاد نشود همدلی و صداقت و انس و الفت و احترام و وفای به عهد با اعضا از بین خواهد رفت.
دیبا افزود: عامل دیگر همدلی ناشی از عوامل فیزیولوژیکی است. وقتی اختلال در هورمون و ظرفیت‌های فیزیولوژیکی وجود داشته باشد در این صورت اختلال در همدلی ایجاد می‌کند و این مسئله با تغذیه سالم و مناسب مرتبط است؛ الان مصرف سرانه لبنیات و گوشت در ایران یک پنجم برخی کشورها است و در مسائل اخلاقی هم اثرگذار خواهد بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه 2 عامل دیگر هم در این عرصه مؤثر است، اضافه کرد: یکی الگودهی والدین به فرزندان و دیگری شناخت است. البته الان اینقدر شرایط بر خانواده‌ها تنگ شده است که زمینه گفت‌وگو و همدلی از بین رفته است. ما باید بدانیم نوع والدین ما معمولی هستند و توان روحی زیادی ندارند که در فشار اقتصادی و اجتماعی به همدلی و همبستگی با فرزندانشان بپردازند.
وی با بیان اینکه در بحث مقاومت خانواده نباید شعار بدهیم، گفت: خانواده مقام نیازمند ستون مقاوم است و خانواده مقاوم هم با این وضعیت اقتصادی نمی‌تواند ایجاد شود زیرا به تعبیر آیت‌الله جوادی آملی، کسی که فقیر است ستون فقرات او شکسته شده است.
خانواده اولویت عملی مسئولان نیست
این پژوهشگر ادامه داد: مسئولان خانواده مقاوم را مورد تاکید قرار می‌دهند ولی اگر سخن از تقدم میان سیاست‌های خارجی و خانواده مقاوم باشد سکوت می‌کنند و اولویتی ندارند؛ بنده معتقدم که باید بدون شعارگرایی به این بحث بپردازیم. پیامبر گفته است و عالمان مسلمان و غیرمسلمان گفته‌اند که خانواده مقاوم ریشه در اقتصاد مقاوم دارد.
وی افزود: طبق آماری که مسئولان داده‌اند ما 15 میلیون پرونده در دادگاه داریم در حالی که این عدد در ژاپن با جمعیت نزدیک به 130 میلیون، 700هزار است. ما در ژاپن در قالب هیئتی حضور داشتیم و سؤال کردیم که اگر یک قاضی در دستگاه قضایی شما تخلف کند با او چه می‌کنید و او با تعجب جواب داد 20 سال پیش یک مورد داشتیم که آن هم شدیدا برخورد شد در حالی که در ایران برخی قاضی‌ها به اتهام رشوه اخراج شده‌اند.
دیبا تصریح کرد: بنده بدون اینکه بخواهم شعار بدهم معتقدم که مسئله اقتصادی، مسئله‌ای اساسی و بسیار اثرگذار در اخلاق است زیرا وقتی مثلا مصرف سرانه گوشت در ایران پایین است باعث بهم ریختگی هورمون‌های افراد و وضعیت فیزیولوژیکی آنان و عصبانیت می‌شود.
این سخنان او با انتقاد محمدجواد زارعان مواجه شد. وی گفت: عمده مواردی که بیان شد به خاطر قوانین بسیار سختگیرانه در کشورهای دیگر است نه اینکه واقعا مردم در آنجا اخلاقی باشند. اگر قوانین راهنمایی و رانندگی بیشتر رعایت می‌شود به علت سختگیری و جریمه زیاد است. اگر چک برگشتی کمتر است باز به همین خاطر است نه اینکه واقعا آنها انسان‌هایی خودساخته باشند.
انتهای پیام
