ضرورت تمرکز بر ایده‌های کلیدی به جای طرح‌های ملی

به گزارش ایکنا، رضا نباتی، عضو سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی در قالب یادداشتی، با اشاره به ناکامی طرح‌های قرآنی آموزش و پرورش، راهکارهایی را برای برون‌رفت از این بن‌بست پیش آمده، مطرح کرده است. متن یادداشت این کارشناس آموزش قرآن مدارس به شرح زیر است؛

 

وارونگی فعالیت‌های قرآنی در وزارت آموزش و پرورش، نتیجه اعمال نظر شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور (کمیسیون توسعه آموزش عمومی قرآن کریم) از گذشته تا به امروز به بهانه اجرای انواع و اقسام طرح‌های ملی در این وزارت است.

 

اگر منصفانه بپذیریم که اغلب طرح‌های قرآنی که امروز از اکثر آنها هیچ خبر و اثری نیست و حتی وبگاه‌های آن بسته و مطالب آنها نیز جمع‌آوری شده‌اند، به دلیل عدم تحقق اهداف قصد شده ناکام تلقی می‌شوند؛ قبل از راه‌اندازی هر طرح جدیدی باید علل و عوامل این شکست‌های پی در پی را جست‌وجو کنیم تا از تضییع بیت‌المال مسلمین که از مصادیق حقوق عامه است، جلوگیری کنید. با این پیش‌فرض، علت ناکامی اعم اغلب طرح‌های قرآنی در دو دهه اخیر به دو مسئله مهم بازمی‌گردد:

 

۱-  به دلیل متمرکز بودن طرح‌ها؛ (طرح ملی)

 

۲-  ابهامات فراوان هر یک از طرح‌ها (در مبانی و مصادیق)

هر جامعه‌ای از نظام‌ها (سیستم‌های) پیچیده‌ای تشکیل شده است. لذا تغییر یک سیستم، بسیار دشوار و در اغلب موارد نزدیک به غیر ممکن است. علت این که در یک سیستمی مانند نظام آموزشی (آموزش و پرورش) اعم اغلب طرح‌های قرآنی علی‌رغم تخصیص اعتبارات کلان چندصد میلیاردی و صرف وقت زیاد، پس از مدتی کنار گذاشته و فراموش می‌شود، همین عدم توجه به نظام حاکم بر ابردستگاهی چون آموزش و پرورش و مأموریت ذاتی این مجموعه عظیم است.

 

از این رو در یک دهه اخیر می‌بینیم که تقریباً تمامی طرح‌های ملی در حوزه فعالیت‌های قرآنی در آموزش و پرورش نه تنها پیش‌برنده و رشددهنده نبوده، بلكه آسیب‌زا بوده است. لذا در درجه اول از متولیان امور فرهنگی و قرآنی کشور انتظار می‌رود به جای پرداختن به طرح‌های ملی، بر طرح «ایده‌های کلیدی» تمرکز کنند. اين تغيير نگاه در مدیران تصمیم‌گیری و تصمیم‌ساز از جهات گوناگون حائز اهمیت است.

ایده‌های کلیدی عبارتی ناظر بر دلالت‌های ارزشی و برگرفته از هدف یا اهداف کلی است که امکان استخراج مفاهیم، فرایندها، مهارت‌ها و ارزش‌های اساسی را در یک حوزه تربیتی و فرهنگی فراهم می‌کند. ایده‌های کلیدی امکان انسجام محتوا و سازماندهی آن را در آن بخش فراهم نموده و زمینه‌ساز پیوند چندگانه بین بخش‌های مختلف یک مجموعه است. ایده‌های کلیدی قابلیت جهت دادن به یادگیری نظام‌مند و معنادار را برای فراگیران و تعمیم یافته‌ها در زندگی ایشان را مهیا می‌سازد و امکان رشد یکپارچه و متعادل ابعاد وجودی متربیان را آماده و امکان طراحی فرصت‌های تربیتی را سبب می‌شود.

 

ایده‌های کلیدی می‌توانند سراسری (ملی) باشند، ولی طرح‌ها ضرورتا بهتر است بومی و متناسب با مأموريت ذاتی هر يك از بخش‌های فرهنگی، اقلیمی، اجتماعی و حتی اقتصادی و سیاسی كشور باشند.

آسیب‌های طرح‌های ملی بیش از حد تصور است، از آن جمله می‌توان به موارد زير اشاره كرد:

۱-  از آنجا که بخش‌های مختلف جامعه، وظايف و مأموريتی‌های متفاوت و منحصر به خود را دارند؛ طرح‌های ملی با غفلت از اين موضوع، به اجبار اجرا می‌شوند. این شیوه از اجرا از ابتدا با موانع سخت روبه رو شده و اغلب یا استحاله شده و یا کنار گذاشته می‌شوند.

۲- طرح‌های ملی به دليل آنكه موقتی هستند، تنها زمينه‌ساز تضعيف تدريجی فعاليت‌های بومی و حذف آن‌ها از جریان فرهنگ جامعه را فراهم می‌آورند به همین دلیل ضرر آنها بیش از نفع آنهاست.

۳- طرح‌های ملی با توجه به بند اول، در اغلب موارد در مقابل قوانين و مقررات حاكم بر دستگاه‌ها ايستاده و با توجه به حمايت حداكثری مديران باعث عدول مجموعه از شرح وظايف سازمانی می‌شوند. این کار به بروز شکاف قانونی و حتی اعتقادی در کارکنان، کارشناسان و مخاطبان می‌شود. دوگانه‌های قانونی باعث افت شدید کمی و کیفی طرح های قرآنی و فرهنگی می‌شود تا آنجا که به محض جابجایی مدیر مربوطه، طرح‌های مذکور هم به تاریخ می‌پیوندند.

۴- طرح‌های ملی به دلیل قائم به شخص بودن، در صورت موفقيت هم موقتی و کوتاه‌مدت بوده و از چسبندگی لازم با بخش‌های مورد نظر برخوردار نخواهند بود.

۵- در اغلب طرح‌های ملی، به دلیل اینکه متولی مشخصی كه پاسخگوی پيامدهای مادی و معنوی آن باشد، وجود ندارد؛ در مراحل مختلف دچار تغییرات ماهوی شده و در این شرایط، كسی هم پاسخگوی تغییرات و نیز عواقب مثبت و منفی آن طرح نيست.

۶- اغلب طرح‌های ملی به تصويب مراجع ذی‌صلاح دستگاه‌ها نرسيده و رسماً به مجموعه ابلاغ نمی‌شود؛ لذا از همان ابتدا به همان تصويب اوليه در جمع مدیران یا اعضای كارگروه‌ها و كميسيون‌های مشترك بسنده می‌شود. اين كار باعث عدم پاسخگويی قانونی به مشكلات و حواشی احتمالی شده و این نیز از مصادیق بی‌نظمی و نیز تخطی از وظايف محوله است.

۷-  کافی است بعد از دو سال سراغ هر یک از طرح‌های ملی بگیرید تا بفهمید خبری از بسیاری از آنها نیست. با بررسی دقیق‌تر علت تعطیلی آنها را در ناکارآمدی و عدم پشتیبانی از آنها می‌یابید. این اشکالات بخش ناچیزی از آسیب‌های بنیادین اغلب طرح‌های ملی است.

۸ - اغلب طرح‌ها نه تنها مغایر با ماموریت‌های دستگاه‌های اجرایی است، پرهزینه و کم‌بازده و از همه مهم‌تر به تصویب نهادهای قانونگذار و ذی‌ربط مانند شورای عالی آموزش و پرورش و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی هم نیستند.

متاسفانه وجود یک قانون نانوشته در مدیریت کلان کشور باعث شده تا مدیران این دستگاه‌ها از حاشیه امن بالایی که دارند، حداکثر  استفاده را نموده و به هیچکس هم پاسخگو نباشند.

ادامه این رویه در میان‌مدت و درازمدت آثار فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی ناگواری را در پی خواهد داشت. لذا باید در اولین فرصت نسبت به جلوگیری از هر نوع تخلفی اقدام لازم و قاطع را از خود نشان داد. برای اینکار بخش‌های نظارتی و ارزیابی باید به صورت فعال و مستمر مسایل را دنبال و از ساحت قانون با اقتدار دفاع کنند.

گویند پادشاهی، گناهکاری را دستور بر تحمل هزار ضربه شلاق کرد. متهم گفت: پادشاه یا معنای عدد هزار را نمی‌داند یا تاکنون شلاق نخورده است.

بسیاری از طرح‌های ملی در تراز ملی و حتی استانی هم نیستند، اما به دلیل تمرکز متولیان بر رویکرد تبلیغی و ترویجی (و نه آموزشی و فرهنگی) با مشکلات جدی و عدیده‌ای رو به رو هستند.

برای حل یک مشکل، باید ابتدا آن مشکل را به صورت دقیق شناسایی و آن را تبدیل به «مسئله» کرد تا امکان حل کردن آن مسئله وجود داشته باشد. در این مورد نیز مسئله اصلی در عدم توفیق طرح‌های ملی، به سه موضوع محوری مرتبط می‌شود؛

۱-  ضعف در مبانی برنامه‌ریزی

۲-  فقدان نظارت مستمر و پشتیبانی صحیح در اجرا

۳ - تمرکز بیش از حد بر رویکرد تبلیغی و ترویجی و دوری از رویکرد آموزش عمومی

به عبارت دیگر اعم اغلب طرح‌های ملی اساساً در تراز ملی و سراسری نیستند؛ بلکه این سطح از جرئت در مطرح کردن اینگونه طرح‌ها، به حاشیه امن بالای مدیران بازمی‌گردد که اتفاقاً به جای توبیخ و برکناری به دلیل شکست‌های پی در پی، حتی مفتخر به دریافت نشان لیاقت و لوح افتخار نیز می‌شوند. ...

پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله وسلم به امیرالمومنین امام علی علیه‌السلام فرمودند: «یا علی! اذا رأیت الناس یشتغلون بالفضائل، فاشتغل باتمام الفرائض؛ ای علی! هنگامی که دیدی که مردم به مستحبات و مسایل فرعی مشغول هستند، تو به اتمام فرائض (واجبات) مشغول باش.

 

مدیران ارشد و متولیان امور فرهنگی و قرآنی كشور موظف هستند با ابلاغ «ايده‌هايی كليدی» به دستگاه‌های مختلف، با توجه به ضوابط، از آن دسته از فعالیت‌های قرآنی حمایت مادی و معنوی كنند که برابر با مأموریت‌های ذاتی دستگاه‌های مجری برنامه‌ریزی و اجرا شده باشند.

 

فهم سخن بالا، چندان پیچیده و دشوار نیست؛ اما تلاش برای بهره‌مندی از اعتبارات قرآنی باعث بروز «تعارض منافع» شده و نیز پیچیدگی بیشتر اوضاع می‌شود. متأسفانه این شیوه از مدیریت و فعالیت معيوب، به يك پديده اجتماعی تبدیل شده است، بدون آن که به پیامدهای آن توجه شود و اصلاح لازم صورت پذیرد.

برای جلوگیری از تکرار وارونگی فعالیت‌های قرآنی در وزارت آموزش و پرورش باید به ماموریت ذاتی این دستگاه بازگشت ‌و به جای اعمال طرح‌های ملی به اجرای وظایف دستگاه‌های اجرایی و به ویژه وزارت آموزش و پرورش در آموزش و پرورش کمک کرد. برای این مهم، باید بر طراحی و تدوین «ایده‌های کلیدی» که به اجرای مؤثر برنامه‌های درسی و آموزشی کمک می‌کند، تمرکز کرد.

 

تمرکز بر ایده‌های کلیدی به جای پرداختن به طرح‌های ملی، علاوه بر بالا بردن میزان مشارکت مخاطبان، امکان رقابت و نیز بروز خلاقیت در برنامه‌ریزی و ابتکار در عرصه عمل را در پی خواهد داشت.

 

همچنین ایده‌های کلیدی به بومی‌سازی کلان برنامه‌هایی چون ایده تربیت 10 میلیون حافظ قرآن کریم کمک شایانی خواهد کرد.

 

و نیز در پرتو رویکرد ایده کلیدی امکان تمرکز بر استفاده هر چه بیشتر و بهتر از امکانات فراوان موجود فراهم می شود. (مانند محتواها و ساعات درسی مدارس) البته در این رویکرد نیز نگرانی قبلی همچنان به قوت خود باقی است. بدون برنامه‌ریزی برای نظارت مستمر و پشتیبانی صحیح از اجرا، امکان تغییر و تحول غیر ممکن است.

 

در مقابل، برای رسیدن به موفقیت باید از برخوردهای شتاب‌زده و سلیقه‌ای و نیز شعاری به شدت پرهیز و بر آموزش عمومی (همگانی) تمرکز شود، چرا که رهرو آن نیست گهی تند و گهی خسته رود/ رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود (حافظ شیرازی)