نوآوری و رویکرد شاعرانه؛ ویژگی ترجمه جدید قرآن به زبان انگلیسی
منتقدان معتقدند رویکرد شاعرانه در ترجمه جدید انگلیسی قرآن در عین توجه خاص به زیبایی‌شناسی، از دقت بالایی برخوردار است و در آن از زبان روز بهره گرفته شده که می‌تواند برای انگلیسی‌زبانان بسیار جذاب باشد.
به گزارش ایکنا، قرآن کریم قرن‌هاست که به زبان‌های مادری مسلمانان غیر عرب‌زبان ترجمه شده است. از سوی دیگر این کتاب همواره مورد توجه و کنجکاوی غیر مسلمانان بوده است.
این کتاب مقدس تاکنون به ده‌ها زبان ترجمه شده است. اولین ترجمه انگلیسی شناخته شده با عنوان Alcoran در سال 1649 انجام شده که به الکساندر راس، کشیش پادشاه چارلز اول نسبت داده شده است. این اثر از روی ترجمه فرانسوی L'Alcoran de Mahomet به قلم نویسنده فرانسوی Sieur du Ryer به انگلیسی ترجمه شده است.
The Koran که معمولاً Alcoran of Mohammed نامیده می‌شود و در سال 1734چاپ شده، نخستین ترجمه علمی قرآن بود و به مدت 200 سال برترین ترجمه انگلیسی در دسترس بوده و هنوز هم چاپ می‌شود. جورج سیل این ترجمه دو جلدی را بر اساس ترجمه لاتین لویی مارچی (1698) ترجمه کرده است. توماس جفرسون (سومین رئیس‌جمهور آمریکا) یک نسخه از ترجمه سیل را در اختیار داشت که اکنون در کتابخانه کنگره است و در ژانویه 2007 در مراسم سوگند کیت الیسون، نماینده مسلمان مجلس نمایندگان آمریکا استفاده شد.
مسلمانان تا اوایل قرن بیستم اقدام به ترجمه قرآن به انگلیسی نکردند. The Qur'an نخستین ترجمه قرآن به انگلیسی از سوی مسلمانان بود که توسط میرزا ابوالفضل، اهل الله‌آباد هند ترجمه و در 1910 منتشر شد.
از اواسط قرن بیستم تاکنون چندین ترجمه از قرآن به زبان انگلیسی منتشر شده که هر یک با نقدهای مختلفی روبه‌رو شده است. از این رو هنوز ترجمه‌ای معیار و مورد قبول همگان به این زبان وجود ندارد و به همین دلیل هنوز هم مترجمان سعی می‌کنند با رفع نواقص آثار قبلی ترجمه‌ای دقیق‌تر و در عین حال قابل‌فهم‌تر برای مخاطبان انگلیسی زبان ارائه کنند.
یکی از این آثار که در اوایل سال 2024 به چاپ رسیده است «The Qur’an: A Verse Translation» (قرآن: ترجمه‌ای شاعرانه) نام دارد. این ترجمه به همت رفیع حبیب ( M.A.R. Habib) و بروس لارنس (Bruce B. Lawrence) انجام شده است.
حبیب، شاعر و استاد سابق ادبیات در دانشگاه‌های آکسفورد و اسکس است. وی هم‌اکنون در دانشگاه راتگرز تدریس می‌کند. لارنس، استاد بازنشسته علوم انسانی در دانشگاه دوک و استاد مؤسسه ائتلاف تمدن‌ها در موسسه ابن خلدون در استانبول است. او نویسنده، همکار یا ویراستار شانزده کتاب درباره اسلام از جمله قرآن به زبان انگلیسی: یک زندگینامه The Koran in English: A Biography (2017) است.
ترجمه قرآن حبیب و لارنس در 672 صفحه در فوریه 2024 از سوی انتشارات Liveright به چاپ رسیده است.
قرآن، کتابی منحصر به فرد
در مقدمه این کتاب آمده است:
«شاید یکی از بزرگترین موانع بر سر ترجمه قرآن در اختلاف بین پیش‌فرض‌های زیبایی‌شناسانه غربی و ویژگی‌های ساختاری قرآن باشد. مخاطبان غربی که هر یک از ترجمه‌های انگلیسی قرآن را می‌خوانند از این کتاب انتظار یکپارچگی و ساختار روایی دارند که با داشتن این رویکرد، ناامید می‌شوند.
هرچند قرآن بارها خود را «الکتاب» خوانده است، هر دانشجوی رشته‌های مرتبط می‌داند که این کلمه به معنای متعارف و امروزی کتاب از دیدگاه غربی‌ها نیست. قرآن کتابی نیست که مانند دیگر کتاب‌ها از ابتدا تا انتهای آن یک خط روایی و مفهومی را دنبال کرده باشد. «قرآن» در لغت به معنی متنی است که با صدای بلند خوانده شود و مسلمانان معمولاً یا از طریق گوش دادن به تلاوت یک قاری با این کتاب ارتباط برقرار می‌کنند و یا خودشان آن را می‌خوانند.
یکی از همسران پیامبر او را قرآن زنده خوانده است که این نشان می‌دهد قرآن تنها برای خوانده شدن نیست بلکه باید در اعمال و افکار فرد مسلمان جلوه‌گر باشد. از این رو قرآن به معنای رایج، شعر نیست. بیشتر بخش‌های آن با بحور عربی همخوانی ندارد و خود قرآن نیز شعر بودن خود را رد می‌کند. با این حال ویژگی‌هایی همچون استفاده از سجع، ایهام، نمادگرایی، استعاره، جناس و تمثیل، حال و هوایی شاعرانه به قرآن بخشیده است».
بازخوانی شاعرانه از متنی مقدس
مایک مجیو (Mike Maggio) استاد ادبیات انگلیسی در دانشگاه ویرجینیای شمالی در نقدی به این کتاب می‌نویسد: ترجمه کاری دشوار است. مترجمان نه تنها باید کلمات را به‌درستی ترجمه کنند، بلکه باید زمینه زبانی، فرهنگی و تاریخی متن اصلی را نیز در نظر بگیرند. یک کلمه یا عبارت ممکن است به‌خوبی به زبان مقصد ترجمه شود، اما در اصل، معانی متعددی مرتبط با مقصود گوینده داشته باشد.
این جنبه‌های زبانی همیشه به خوبی ترجمه نمی‌شوند. برخی از متون، مانند مقالات علمی و خبری، راحت‌تر از دیگر متون ترجمه می‌شوند. شعر لایه‌ای غنی از پیچیدگی را به متن اضافه می‌کند. از سوی دیگر متون دینی مانند انجیل و قرآن وجود دارد که ماهیت آنها رازآلود و پیچیده و چندبعدی است و شاید ترجمه آن از همه دشوارتر باشد.
حبیب و بروس لارنس 10 سال را صرف همکاری در سخت‌ترین کارها کردند: ترجمه قرآن به انگلیسی؛ کتابی که نه تنها اساس یکی از ادیان بزرگ جهان به شمار می‌رود بلکه معیاری از نوشتار زبان عربی نیز محسوب می‌شود.
یکی از سؤالات اصلی که هنگام نزدیک شدن به ترجمه‌ای با چنین پیچیدگی مطرح می‌شود، این است که چرا در وهله اول به ترجمه جدیدی نیاز است، به‌ویژه هنگامی که ترجمه‌های متعددی از سوی علمای سنی، شیعه و سایر مذاهب و فرقه‌های اسلامی وجود دارد. سپس مسئله دقت مطرح می‌شود؛ اینکه ترجمه تازه چقدر به متن اصلی وفادار است؟
حبیب و لارنس در مقدمه مبسوط خود به این پرسش‌ها می‌پردازند که شامل خلاصه‌ای مختصر از تاریخ اسلام، بحثی درباره ویژگی‌های کلی متن قرآن و مقدمه‌ای بر اهمیت تلاوت قرآن می‌شود. همانطور که آنها بیان می‌کنند، قصد آنها این بوده که خواندن و درک نسخه انگلیسی را نسبت به ترجمه‌های قبلی آسان‌تر کنند و یک بازخوانی به زبان انگلیسی را ارائه دهند که با سنت شعر مدرن سازگارتر باشد. بنابراین در این ترجمه، عروض انگلیسی، تأکید و ریتم، قافیه و تناسب طول ترجمه با آیه مربوطه رعایت شده است.
مترجمان چرا بر ترجمه شعری آیات تاغکید دارند؟ آنها می‌گویند در حالی که قرآن فی نفسه شعر نیست اما تلاوت، بخشی از سنت اسلامی است که مسلمانان هنگام خواندن متن از آن پیروی می‌کنند.
در مقدمه این کتاب آمده است: حفظ کردن این کتاب از همان سال‌های اولیه اسلام بسیار مهم بوده است. مسلمان مؤمن باید با شنیدن، یادآوری و اجرای دستورات این کتاب مقدس، با تبدیل شدن به «قرآنی زنده»، معرفت خدا را عملی کند.
در واقع، قرآن بیش از آنکه خوانده شود، تلاوت می‌شود و بیشتر مسلمانان در سنین پایین یاد می‌گیرند که آن را با تسلط بر قواعد تجوید حفظ کنند. قرائت قرآن در جهان اسلام اهمیت بسیاری دارد و برخی از جمله مرحوم شيخ عبدالباسط محمد عبدالصمد به آن شهرت يافته‌اند. پس چرا ترجمه انگلیسی نباید به زبانی شعرگونه ارائه شود؟
هدف دیگر، ترجمه شفاف و روان بوده است. اکثر ترجمه‌های قرآن، از زبانی نزدیک به زبان ترجمه کتاب مقدس بهره گرفته‌اند؛ شکلی از زبان انگلیسی که اکثر ما با آن آشنا هستیم. به عنوان مثال، در اینجا دو ترجمه از «سوره فیل»، صد و پنجمین سوره قرآن را مقایسه می‌کنیم که اولی از ترجمه مجتمع چاپ قرآن کریم ملک فهد و دومی ترجمه حبیب و لارنس است:
Seest thou not
How the Lord dealt
With the Companions
Of the Elephant
Did He not make
Their treacherous plan
Go astray?
And He sent against them
Flights of Birds
Striking them with stones
Of baked cla
Then did He make them
Like an empty field
Of stalks and straw
(Of which the corn)
Has been eaten up
ترجمه حبیب و لارنس:
Have you not considered
how your Lord dealt
?with the people of the elephant
Did he not confound
?their plot
He sent against them
,birds in flocks
pelting them with stones
.Of baked clay
Then he left them
like stubble — chewed up
تفاوت‌ها آشکار است. ترجمه جدید بسیار موجزتر بوده و به زبانی طبیعی و شفاف ارائه شده است و همانطور که نویسندگان ادعا می‌کنند، در عین حفظ ساختار متن عربی، مانند شعری انگلیسی خوانده می‌شود.
مجیو می‌افزاید: اینکه آیا ترجمه حبیب و لارنس معیاری برای مسلمانان انگلیسی زبانی مانند من تبدیل می‌شود یا نه، باید دید با این حال، کار آنها باید برای همه مورد توجه قرار گیرد زیرا از طریق آن وضوح، زمینه و زیبایی را به یکی از مهمترین متون تمدن و به شعر تبدیل می کند. این بازخوانی شاعرانه از این متن مقدس برای غیر مسلمانان نیز جذاب خواهد بود.
ترجمه‌ای زیبا و هنرمندانه در عین دقت
جک مایلز، نویسنده انگلیسی درباره این ترجمه می‌گوید: من بیشتر از آنچه به یاد دارم ترجمه‌های قرآن را خوانده یا به مترجمان و ناشران مشورت داده‌ام، اما هیچ کدام آن کاری را که این ترجمه انجام می‌دهد انجام نداده‌اند. هیچ کدام از ترجمه‌های قبلی اینقدر گیرا نبوده‌اند. مترجمان قبل از شروع ترجمه و در مقدمه کتاب، درباره زیبایی‌شناسی زبان عربی توضیحات مفیدی داده‌اند که به درک بهتر مفاهیم قرآنی بسیار کمک می‌کند.
لیلا اوزگور الحسن، نویسنده ترک‌تبار هم در نقد این ترجمه می‌نویسد: ترجمه حبیب و لارنس انتقال بخشی از زیبایی‌های ادبی قرآن را با حفظ وضوح در اولویت قرار داده است. ترجمه آنها که به راحتی قابل خواندن است، منبع بسیار خوبی است، به‌ویژه برای کسانی که نمی‌توانند متن اصلی عربی را بخوانند.
همچنین احمد العزبی، مدیرکل مرکز ترجمه دانشگاه الازهر مصر نوشته است: این زیباترین ترجمه قرآن باشد و بهترین اقدام برای تبیین آیات آخرین وحی الهی به نوع بشر است. هم به طرز چشمگیری شاعرانه و هم در عین حال، دقیق است. این اثر همچنین شامل یک مقدمه مفصل و ارائه پیشینه روشنگرانه برای درک بهتر کتاب مقدس مسلمانان است.
شیرعلی تارین (SherAli Tareen)، دانشیار مطالعات دینی در کالج فرانکلین و مارشال Franklin and Marshall College آمریکا درباره این ترجمه می‌نویسد: حبیب و لارنس در ترجمه جدید خود، کل قرآن را به شکلی امروزی ترجمه کرده‌اند که به زیبایی و شکوه ، جنبه‌ای شاعرانه از قرآن را برای انگلیسی‌زبانان و مخاطبان معاصر به تصویر می کشد. ویژگی بارز این ترجمه قرآن، توجه دقیق آن به امکانات ادبی است که با ترجمه شاعرانه و ظرفیت‌های شفاهی و شنیداری قرآن و ویژگی های موزون آن برجسته شده است. این کتاب همچنین شامل واژه‌نامه و ضمیمه بسیار مفید و همچنین گزارشی عمیقاً محققانه از نظریه ترجمه و فرآیند تفکر است که در مقدمه این ترجمه آمده است. این ترجمه قدرتمند، روان و اغلب خیره کننده مطمئناً خواننده را تکان داده و به او انرژی می دهد. این اثر همچنین به عنوان یک ترجمه ارزشمند قرآن همراه با شرح موضوعات مختلف در مورد اسلام و جوامع اسلامی باقی خواهد ماند.
گزارش از محسن حدادی
انتهای پیام
