نوآوری شهید صدر در جمع عرفی با تمرکز بر ملاک «قرینیت»

به گزارش ایکنا، نشست «بررسی نوآوری‌های شهید صدر در جمع عرفی» با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین یعقوبعلی برجی؛ عضو هیئت علمی جامعه المصطفی، امروز 9 خرداد در مدرسه علمیه نواب برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

گاهی فقیه با دو دلیل متعارض مواجه می‌شود؛ در اینجا باید سه گام بردارد. گام اول اینکه ببیند آیا می‌تواند بین آنها جمع کند. در جمع به هر دو دلیل عمل می‌کنیم. اگر جمع ممکن نبود در گام بعد نوبت به ترجیح می‌رسد یعنی ببینیم آیا یک دلیل بر دلیل دیگر ترجیح دارد یا ندارد. اگر در بحث مرجحات فقیه به این نتیجه رسید یکی بر دیگری ترجیح ندارد، گام سوم تساقط و تخییر و توقف است. بحث ما درباره گام نخست یعنی جمع است. قبل از شهید صدر ملاک‌های متعددی برای جمع ذکر می‌کردند مثلا می‌گفتند دلیل وارد و مورود با هم جمع می‌شوند. راه دوم جمع مطلق و مقید است که در آن ملاک تقدم صرف خاص بودن یا صرف مقید بودن است.

این نکته را عرض کنم اینکه معروف است «الجمع مهما امکن اولی من الترک»، شیخ در اینجا نگاه گذشتگان را تغییر داد. گذشتگان فکر می‌کردند جمع روایات به هر صورت بهتر از ترک است. شیخ این انقلاب را در بحث جمع ایجاد کرد که اینطور نیست هر جمعی بهتر از ترک است بلکه جمع باید جمع عرفی باشد، یعنی عرف این جمع را بپسندد. اگر جمع عرفی باشد اولویت، اولویت تعیینیه و حتمی است و نوبت به ترجیح نمی‌رسد.

اشکال ملاک جمع عرفی در اندیشه شیخ انصاری

شیخ در بحث تقدم، تقدم ورود را به عنوان یک ملاک جمع قرار دارد، تقدم حکومت را یک ملاک جمع قرار داد، تقدم اظهر را یک ملاک جمع قرار داد، در عام و خاص تفصیل قائل شد که در نهایت ملاک تقدم خاص را در برخی صور حکومت قرار دارد، در برخی صور ورود قرار داد و اگر هر دو در سند و دلات ظنی باشد تقدم خاص را بر اساس اظهریت قرار داد. مرحوم آخوند هم همین سبک را ادامه داد. مشکلی که پیش آمد این بود اگر ملاک تقدم خاص را اظهریت قرار دهید، این ملاک همیشه موجب تقدم خاص نمی‌شود چون اگر یک خاصی باشد که دلالتش بر وضع نباشد و یک عامی باشد که دلالتش بر وضع باشد، خاص اظهر از عام نخواهد بود.

مرحوم نایینی توجه به نکته‌ای کرد که این اشکالات وارد نباشد و محور بحث را در عام و خاص و مطلق و مقید قرار داد. ایشان گفت تقدم خاص بر عام به خاطر قرینیت است و همیشه خاص برای عام قرینه است. در قرینه بحث قوت دلالت ملاک نیست. وقتی می‌گوییم «رایت اسدا یرمی»، دلالت اسد بر رجل شجاع وضعی نیست ولی با این حال مقدم بر «حیوان مفترس» است چون قرینه است. این تحولی بود که مرحوم نایینی در بحث جمع مطرح کرد منتهی این بحث را منحصر به عام و خاص و مطلق و مقید کرد.

ابتکار شهید صدر در توسعه قرینیت

هنر شهید صدر این است که گفت تقدم در حکومت، تقدم در اظهر، تقدم خاص و مقید همه بر ملاک قرینیت است. ما با ملاک قرینیت حاکم را بر محکوم مقدم می‌داریم. بر این ملاک خاص بر عام مقدم است. این هنر مرحوم شهید صدر است که تقدم دلیلی بر دلیل دیگر را بر اساس قرینیت قرار داد. توسعه در قرینیت ابتکار ایشان بود. ملاک جمع در گونه‌های مختلف قرینیت است، نه اینکه تفکیک قائل شویم. شیخ و آخوند که به قرینیت نرسیدند و گرفتار شدند. نائینی هم فقط در مطلق و مقید این کار را انجام داد ولی ایشان توسعه در قرینیت داد و قرینیت را ملاک جمع در همه اقسام قرار داد.

وقتی ملاک تقدم را یکی کردیم و در قرینیت قرار دادیم یک انسجامی در بحث جمع به وجود می‌آید. البته ایشان بین ملاک و ابزارهای کشف ملاک در مقام اثبات تفکیکی قائل هست که این قرینیت از چه ابزارهایی قابل استفاده است ولی به هر حال ملاک تقدم بحث قرینیت بود و این انسجام در فرمایشات شهید صدر وجود دارد. این چکیده‌ای از دیدگاه شهید صدر در بحث جمع عرفی است.

در پایان نشست حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسین میرزایی به عنوان نقاد سخن گفت و اظهار کرد: نقد به معنای این است انسان سره را از ناسره جدا کند گرچه در جداسازی سره از ناسره، تمرکز بر ناسره است. نکته اول سطح علمی مقاله است. این مقاله از سطح بالای علمی برخوردار است و در جاهای مختلف این قوت را می‌توان دید. مثلا در همین بحث توسعه نظریه قرینیت در حکومت یک مطلب خوبی بیان کردند یا نقد نظر امام خمینی نقد خوبی بود. اینها مطالبی است که قوت مقاله را در چند جا نشان می‌دهد.

وی افزود: نکته بعدی این است که تاریخچه‌ای که از بیان ملاک در جمع عرفی است بیان فشرده و جامعه‌ای است که با هدف مقاله سازگار است و قابل استفاده بود. ایشان در این بخش از زمان شیخ انصاری نکاتی را در بیان جمع عرفی مطرح کردند. نکته بعدی که برای شخص بنده قابل توجه بود این بود که در چند جای مقاله به نظرات اصولی امام توجه کرده بود و این قابل تقدیر است که به این وجهه علمی امام خمینی عنایت کردند.