پرسش قابل تأمل سوره علق

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دین یادداشتی را با محور «پرسشگری در قرآن» نوشته که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

سوره مبارکه علق نود و ششمین سوره قرآن کریم که بنابر مشهور، آغازین آیات آن، نخستین آیات نازل شده به پیامبر خاتم(ص) است، جامعیتی از معارف بنیادین توحیدی و کلیتی از تعاملات اجتماعی را دربردارد. 

در عرصه توحیدی به مبدأ و معاد و رابطه انسان با خداوند و شیوه متعالی تربیت و تعلیم پروردگار و البته به خوی و طبیعت نافرمان و سرکش انسان نااهل، «لا قلم» و خوی خداپندار اشاره دارد و در عرصه اجتماعی به منازعات اجتماعی - فرهنگی میان انسان رشد نیافته با انسان آشنا به قلم پرداخته است. 

پرسش‌های سوره علق نیز به همین منازعه معطوف شده است. در این سوره چهار پرسش مطرح شده است که در سه پرسش نخست، گویا خداوند می‌خواهد به این منازعه اجتماعی نظر شود. از این رو همه پرسش‌های سه گانه با این عبارت آغاز شدند که آیا ملاحظه کردی کسی که بنده‌ای را از نماز بازداشته است؟ فردی(مصلی) که بر هدایت است یا به پرهیزکاری فرمان می‌دهد؟ کسی(طغیانگر) که تکذیب کرده و روی برگردانده است؟

محور پرسش‌ها در سوره علق، به نحوه رفتار انسان نامهذب با فردی که در مسیر تقوا و درستی حرکت می‌کند،‌ معطوف شده است. سه پرسش مزبور گویا، مقدمه‌ای برای پرسش چهارم است. پرسش چهارم به نحوی هم پاسخ به سه سؤال نخست است و هم علت اصلی رفتار انسان نامهذب را بیان می‌کند.

پرسش چهارم چنین است که آیا (شخص نامهذب) نمی‌داند که خداوند او را می‌بیند؟ بلی؛ رفتار انسان نامهذب گواه آن است که گویا خداوند را ناظر بر رفتار و عملکرد خویش نمی‌بیند. علت اصلی چنین عملکردی در گفتمان قرآن، خود بی‌نیازپنداری انسان (که نتیجه آن طغیان انسان نسبت به خداوند است) از یک سو و منازعه او با انسان‌های دیگر از سوی دیگر است. 

پرسش چهارم به اصلی‌ترین پیامد و آسیب انسان منقطع از خداوند در عرصه نظر و عمل اشاره می‌کند. بروز نظری انقطاع و محرومیت انسان از کمال مطلق، خود خداپنداری و بروز اجتماعی و فرهنگی آن مواجهه و عملکرد نامناسب در عرصه اجتماعی، یعنی جلوگیری از مسیر رشد و شکوفایی و راه تعالی مردم است. 

به عبارت دیگر تجلی و عینیت اجتماعی انسان طغیانگر، منازعه با مردم خداجو است. آیات پایانی سوره علق نیز به فرجام ناخوشایند انسان‌های نامهذب اشاره می‌کند و به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد که راهش را از انسان طغیانگر و ناآشنا به قلم و قدرت پروردگار جدا کند و به خدا‌وند تقرب جوید که رجعت همه به سوی اوست.