عملکرد انگاره انتظار فرج در تقویت بینش خانواده

به گزارش ایکنا، رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم با تأکید بر معنویت و اخلاق به مثابه نیاز اصلی جامعه و جهت‌دهنده همه حرکت‌ها و فعالیت‌های فردی و اجتماعی و با توجه به تهاجم روزافزون دشمنان و کانون‌های ضداخلاق و معنویت به دل‌های پاک جوانان و نوجوانان و نونهالان مسئولیت خطیر نهاد‌های حاکمیتی، غیر حاکمیتی و اشخاص را برای ایفای نقش هوشمندانه و مسئولانه خود خاطرنشان کرده‌اند. در همین راستا پژوهشکده زن و خانواده، موضوع رویکرد مقاومتی به خانواده را به مثابه یک کلان‌پروژه، در برنامه راهبردی خود جای داد که برگزاری همایش بین‌المللی «خانواده مقاوم؛ چالش‌های اخلاقی در جهان متحول» یکی از آنهاست و چکیده مقالات پژوهشگران و اندیشمندان براساس محور‌های این همایش در قالب کتاب منتشر شده است.

خبرگزاری ایکنا بنابر رسالت خود در راستای تقویت ارزش‌های اخلاقی در نهاد خانواده اقدام به انتشار این مقالات به صورت روزانه کرده است. در ادامه چکیده مقاله محمد تاجیک، عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده با عنوان «مکانیزم عملکرد انگاره انتظار فرج در تقویت بینش و کنش فرد و خانواده در عصر غیبت» را با هم می‌خوانیم.

در زمانه جدید، فرد و خانواده محور حملات توصیف‌نشدنی طاغوت‌های زمان هستند. در این میان توجه به نقش هر یک و تقویت استحکامات دفاعی درونی و بیرونی برای مقابله با این تهاجمات ضروری است. تحقیقات متعدد نشان می‌دهند که باور‌های دینی می‌توانند به عنوان سدی مستحکم در برابر تهاجمات بیرونی نقش‌آفرینی کنند. در میان باور‌های دینی، برخی باور‌ها با راهبرد افزایش مقاومت درونی باعث می‌شوند که هر فردی در میدان این نزاع تمدنی، توانایی مقابله با تهدیدات را پیدا کند. در دین مبین اسلام تعداد فراوانی از این آموزه‌ها به چشم می‌خورد.

جدایی شیعیان از امام معصوم(ع) آنها را در موضع ضعف قرار می‌دهد تا جایی که آسیب فقدان امام از آسیب از دست دادن پدر شدید توصیف شده است. علاوه بر آسیب جدایی، گذر زمان و طولانی شدن فاصله زمانی فرج براساس آیات مختلف قرآنی امری است که باعث قساوت قلب می‌شود. قساوت یکی از بیماری‌های قلبی است که در برخی تعبیر‌های روایی از آن به سخت‌ترین عقوبت الهی یاد شده است؛ بنابراین عصر غیبت و دوری از امام معصوم(ع) را می‌توان زمینه‌ساز آسیب‌های فراوانی دانست.

در این فضا یکی از آموزه‌های بسیار مهم و کاربردی انگاره انتظار فرج است که در عصر غیبت امام معصوم(ع) می‌تواند مانع بروز این آسیب‌های متوقع شده و تا حدود زیادی مضرات نبود امام معصوم(ع) را جبران کند. انتظار فرج نه به عنوان یک حالت درونی و انفعالی، بلکه به عنوان برترین اعمال معرفی شده است. در این پژوهش تلاش شده تا با بررسی روایات انتظار فرج، مؤلفه‌های تربیتی مؤثر در این فرآیند تربیتی استخراج شود. در گام اول با مفهوم‌شناسی انتظارو فرج، بخشی از ماهیت این باور تربیتی شناسایی می‌شود. در گام بعدی تمایز میان دو واژه تعجیل و استعجال در روایات کمک بیشتری به شناخت ما از حقیقت انتظار فرج خواهد کرد. در روایات ما از استعجال نهی و به دعا برای تعجیل در فرج سفارش شده است.

در ادامه با بررسی عمیق‌تر روایات، عواملی را که در اثربخشی انتظار فرج دخیل هستند، شناسایی می‌کنیم. اولین عامل، پنهان بودن زمان فرج است تا جایی که فرج در پنهانی به مثابه قیامت معرفی شده است و به همین جهت سفارش شده است افرادی که با معین کردن زمان ظهور، این پنهانی را زیر سؤال می‌برند، تکذیب کنید. در کنار این عامل، غیرمترقبه و ناگهانی بودن فرج نیز عامل دیگری است که از دیگر شباهت‌های میان فرج و قیامت دانسته شده است. این غیر‌مترقبه بودن باعث تشدید حالت انتظار و تداوم آن خواهد بود. عامل اثر‌بخش دیگر، نزدیک دانستن زمان فرج است.

نزدیک دانستن زمان فرج یکی از عوامل روانشناختی محوری در اثربخشی انگاره انتظار فرج به حساب می‌آید. نزدیکی فرج ابزاری تربیتی است که در روایات و آیات قرآن بر آن تأکید شده است. تا جایی که در برخی روایت اهل بیت(ع) به صراح تأکید می‌کنند که از این امر به عنوان یک ابزار تربیتی در امید‌بخشی به شیعیان بهره برده‌اند. تحقیقات جدید روانشناختی نیز نشان می‌دهند که هر چه فاصله میان ما و یک پاداش یا وعده زیادتر باشد، به طور ناخودآگاه ارزش کمتری برای آن در نظر می‌گیریم و در نتیجه توانایی انگیزشی آن باور برای هدایت ما به سمت عمل ضعیف‌تر خواهد شد.

همین طور تحقیقات روانشناختی، اثری به نام اثر شیب هدف را شناسایی کرده‌اند که بر مبنای آن هر میزان انسان به غایت و هدف خود نزدیکتر بشود در میدان عمل، تلاش بیشتری خواهد کرد. همین طور توانایی‌های شناختی ما با نزدیک دیدن هدف ارتقا می‌یابد. ترسیم مرز پررنگ و احساس شکاف عمیق میان دنیای قبل و بعد از ظهور عامل دیگری است که در روایات بر آن تأکید شده است. در دوران قبل از ظهور عالم مملو از ظلم و جور است و جامعه موعود بعد از ظهور، مملو از قسط و عدل می‌شود. گزاره‌های علمی اثبات شده، نشان می‌دهند نشان دادن تنش و برجسته‌کردن تفاوت میان وضع موجود و مطلوب یکی از راه‌هایی است که انگیزه فرد برای ادامه مسیر و تلاش برای تغییر را تقویت می‌کند. 

شکاف زمانی میان فرد و هدف او یکی از عواملی است که موجب تضعیف انگیزه فرد می‌شود. تحقیقات روانشناختی نشان می‌دهند، جذابیت و رضایت‌بخش بودن مقدمه فعل و راه رسیدن به هدف باعث می‌شود که انگیزه‌ها برای رسیدن به هدف جان دوباره‌ای بگیرند. بر همین اساس در روایات ما انتظار فرج تنها ارزش طریقی ندارد. 

انتظار فرج خود نیز ارزشی ذاتی پیدا می‌کند که فرد حتی با وجود طولانی شدن زمان غیبت می‌تواند انگیزه خود را حفظ کند. سنت یوسفی در تبیین رابطه ما با امام معصوم(ع)، عامل تربیتی دیگری است که انتظار فرج را به راهبردی مؤثر در تربیت نسل مؤمن و مهدوی در زمان غیبت تبدیل می‌کند. در روایات ما بیان شده است که امام زمان(ع) چند سنت از انبیای مختلف را داراست. یکی از این سنت‌ها، سنت حضرت یوسف(ع) است. براداران یوسف(ع) او را ملاقات کردند و در عین حال نشناختند. چنین رابطه‌ای میان امام زمان(عج) در زمان غیبتشان با شیعیان نیز وجود دارد.

توجه آگاهانه به حضور امامی که با شیعیانش مراوده دارند، این امکان را در ما ایجاد می‌کند که با تقویت فضیلت خودکنترلی در برابر حملات شیاطین جن و انس توانایی مقابله فعال را به دست آوریم. خودکنترلی امروزه به عنوان فضیلتی پایه شناخته می‌شود که خود مبدا ایجاد فضایل بسیار و دوری از رذایل فراوانی است.

یکی از ابزار‌های مهم دینی در ایجاد خود کنترلی داشتن یک مراقبه دائمی است. امروزه تحقیقات متعددی نشان می‌دهند که دین‌داری مولفه‌های مرتبط با خود‌کنترلی را در انسان تقویت می‌کند. یکی از این مؤلفه‌ها وجود مناسک مختلفی است که در انسان مراقبه را تقویت می‌کند. تقویت مراقبه یکی از عناصر حیاتی در خودکنترلی است. احساس حضور دائمی امام زمان(ع) در جامعه و حضور او در میان شیعیانشان، در ایجاد و تقویت حس مراقبه دائم و در نتیجه ایجاد فضیلت خود‌کنترلی تأثیر به سزایی خواهد داشت.

انتظار فرج یک راهبرد هوشمندانه و حیاتی است که با شناسایی خلأهای پیش آمده به واسطه غیبت امام معصوم(ع) در جامعه و طراحی راهکار‌های تقابل با آن، جامعه شیعی را در دوره غیبت به سوی کمال‌های متوقع حضور امام معصوم(ع) راهبری می‌کند.