حق‌الناس خانوادگی

«حق‌الناس» مهم‌ترین و پربسامدترین موضوع در دین اسلام است تا جایی که طولانی‌ترین آیه قرآن(سوره بقره آیه ۲۸۲) نیز به همین موضوع اختصاص دارد و امیرالمؤمنین امام علی(ع) نیز می‌فرمایند «خدای متعال رعایت حقوق بندگانش را مقدمه‌ای بر رعایت حقوق خودش قرار داده است.»

اوج تجلیگاه توجه به حق‌الناس در مکتب اسلام و اهل‌بیت(ع) را می‌توان در شب عاشورا مشاهده کرد؛ هنگامی که امام حسین(ع) شرط پیکار با ظلم و همراهی با خود را بدهکار نبودن گذاشت و بیعت خود را از افرادی که حقی بر گردن دارند برداشت چراکه پرداخت حق مردم را مقدم بر حضور در جهاد با طاغوت می‌دانستند.

همین رویداد مهم و درس‌آموز از واقعه کربلا سبب شد تا ایکنا در ماه محرم امسال به موضوع مهم «حق‌الناس» بپردازد و بخش‌هایی از کتاب «حق‌الناس، ارتباط متقابل حقوق مردم و اخلاق اسلامی»، نوشته آیت‌الله‌العظمی مظاهری را به نظر مخاطبان خود برساند که در ادامه مشروح بخش ششم با موضوع «حق‌الناس خانوادگی» را می‌خوانید.

حقوق خانوادگی و وظایفی که انسان نسبت به اعضای خانواده دارد بسیار گسترده است، اما می‌توان از حق پرداخت نفقه به زن، پدر، مادر، اولاد و مهرورزی و محبت خالصانه به اعضای خانواده، حق نیکی به آنها به خصوص به پدر و مادر، حق وفاداری به خصوص نسبت به همسر، حق تعلیم و تربیت و گرامی داشتن فرزند، حق ازدواج برای فرزند و حق صله‌رحم نسبت به خویشان به عنوان چند مثال در این زمینه نام برد. 

از رسول خدا پرسیدند: «مَنْ أَعْظَمُ حَقّاً عَلَى الرَّجُلِ»؛ بیشترین حق را چه کسی بر انسان دارد؟ فرمودند «وَالِدَاهُ»؛ یعنی پدر و مادرش. طبق برخی روایات نیز حق مادر بر حق پدر تقدم دارد. امام صادق(ع) فرمودند مردی از رسول خدا(ص) پرسید چه کسی بیش از همه شایسته نیکی است؟ ایشان سه مرتبه فرمودند مادرت و در مرتبه چهارم فرمودند پدرت.

قرآن کریم در آیاتی حقوق پدر و مادر را برمی‌شمرد از جمله این حقوق نیکی به پدر و مادر تواضع احترام و مهربانی با ایشان و خودداری از کمترین تندی و درشتی و اهانت در مواجهه با آنها و در نهایت دعا برای پدر و مادر است. «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أَفٍ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً ، وَاخْفِضْ لَهُمَا جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً»

در روایات نیز می‌خوانیم که حقوق واجب پدر و مادر بر فرزند این است که اولاً در هر حال قدردان و شکرگزار آنها باشد؛ ثانیاً در هر امری به جز معصیت خداوند از پدر و مادر اطاعت کند؛ ثالثاً در نهان و آشکار خیرخواه آنان باشد. 

جوانی نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و گفت «یا رسول‌الله من دوست دارم در جهاد شرکت کنم.» آن حضرت برخی از فضائل بی‌نظیر و محیرالعقول جهاد را برای او برشمردند. بعد گفت من پدر و مادری دارم که تصور می‌کنند به من مأنوسند و از جدا شدن من از خودشان اکراه دارند پیامبر اکرم(ص) فرمودند «نزد پدر و مادرت بمان، به خدا قسم یک شبانه روز انس آنها به تو از یک سال جهاد برایت برتر است.»

امام صادق(ص) می‌فرمایند، سه امر است که خداوند متعال اجازه تخلف از آنها را به هیچ کس نداده است؛ نیکی و احسان به پدر و مادر وفای به عهد و ادای امانت و در هر سه مورد می‌فرمایند هر چند آنها فاجر و فاسق باشند. یعنی خداوند تعالی احسان و خوش رفتاری به پدر و مادری که گناهکار و فاسق باشند را نیز لازم می‌داند. 

باید دانست که حقوق پدر و مادر و فضیلت احسان و نیکی به آنها پس از وفاتشان نیز جاری است در روایات سفارش شده است که بعد از فوت والدین با اعمالی مثل نماز، صدقه، حج و روزه به آنان نیکی کنید که هم برای آنها و هم برای خودتان ثواب فراوانی دارد. 

فرزندان نیز بر پدر و مادر حقوقی دارند از جمله حقوقی که در کلام پیامبر اکرم(ص) بر آن تأکید شده آن است که نام نیکو برای او انتخاب کنند، او را به خوبی تربیت کنند و به انجام کارهای شایسته وادارش سازند.

در خصوص حقوق و تکالیف زن و شوهر نیز در روایتی از قول رسول خدا(ص) می‌خوانیم «الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَكُلُّ رَاعٍ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَ المَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى مَالِ زَوْجِهَا وَمَسْئُولَةٌ عَنْهُ» مرد، مسئول تأمین حوائج و نگهداری اهل خانه و زن مسئول حفظ اموال شوهر است و هر کس در قبال مسئولیتی که دارد متعهد است. در روایت دیگری زن مسئول حفظ و نگهداری از فرزندان شوهر شمرده شده است «المَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى أَهْلِ بَيْتِ بَعْلِهَا وَوُلْدِهِ» امام باقر(ع) می‌فرمایند گرامی‌ترین شما کسی است که بیشتر از بقیه همسر خویش را گرامی بدارد «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ أَشَدُّكُمْ إِكْرَامًا لِحَلَائِلِهِمْ»