لزوم ایجاد مساجد تخصصی برای کودکان و انتقال فرهنگ عاشورا

واقعه کربلا نه یک حادثه بلکه یک دانشگاه بزرگ تربیت حسینی است، واقعه‌ای که بسیاری از آموزه‌های دینی را دربر دارد و والدین به عنوان افرادی که نقش مهم و اساسی در تربیت فرزندانشان بر عهده دارند، می‌توانند با استفاده از ابزار‌های مهم تربیتی از ظرفیت قیام عاشورا برای تربیت دینی فرزندان خود بهره گیرند.

در این راستا خبرگزاری ایکنا درصدد برآمده است تا به بررسی ابزار‌های مهم تربیتی همچون بازی‌های رایانه‌ای، بازی‌های رومیزی، کتاب، نمایش، سرود، مسجد، هیئت و .. که می‌تواند معرف و مروج فرهنگ عاشورا برای کودکان و نوجوانان باشد بپردازد و در معرض مطالعه علاقه‌مندان قرار دهد. در ادامه موضوع مسجد را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

یکی از بهترین راه‌های تقویت ایمان، ایجاد جوی مذهبی و فضایی جذاب در محیط زندگی کودکان و نوجوانان است و مسجد به عنوان مهمترین پایگاه برای جذب کودکان نقش به‌سزایی در تقویت ایمان و روح معنوی فرزندان ایفا می‌کند، البته به این شرط که محیط مسجد نیز برای کودک جذاب و بانشاط باشد.

در تربیت دینی تأکید شده است که والدین فرزندان را در ایام خردسالی با خود به مراسم مذهبی در مسجد ببرند تا از همان ایام کودکی با فضای مسجد مأنوس شوند. احادیث متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد پیامبر(ص) همواره کودکان را با خود به مسجد می‌برد. در کتب حدیثی چنین نقل شده است که امام حسین(ع) نزد پیامبر(ص) مى‌آمد و در‌ حالی که آن حضرت در سجده بود، از صف‌های جماعت عبور مى‌کرد و نزد آن حضرت مى‌رسید و بر کمر حضرت سوار مى‌شد. پیامبر(ص) نیز از سجده بلند مى‌شد؛ در حالی که یک‌ دست بر کمر حسین(ع) و دست دیگر را روى زانوى مبارک خود گذاشته بود.

این شواهد نشان می‌دهد که پیامبر و اهل ‌بیت(ع)، همواره کودکان را با خود به مسجد می‌بردند تا از ایام کودکی با فضای مسجد مأنوس شوند. مأنوس کردن کودکان با مسجد و فضاهای معنوی و نیز قرار دادن آن‌ها در مسیر تربیت دینی، فرایندی تدریجی و چندمرحله‌ای است که باید متناسب با طبیعت کودک انجام شود.

یکی از موضوعات حائز اهمیت برای والدین، مربیان و متولیان فرهنگی و ... نهادینه کردن مفاهیم متعالی و ارزشمند مرتبط با محرم و عاشورا و یا شخصیت‌هایی که در واقعه کربلا حضور داشته‌اند، است. بنابراین، بهره‌گیری از ظرفیت مساجد برای انتقال مفاهیم واقعه عاشورا با مضامین اخلاقی والایی که دارد، فرصت بی‌بدیلی برای تربیت نسل کودک و نوجوان است.

در این راستا به سراغ محمدعلی موظف‌رستمی، محقق، نویسنده و پژوهشگر حوزه مسجد، رفتیم تا درباره ظرفیت‌های تربیتی مساجد برای جذب کودکان به ویژه با موضوع محرم و عاشورا گفت‌وگو کنیم.

ایکنا ـ مساجد چگونه می‌توانند کودکان و نوجوانان را با فرهنگ عاشورایی آشنا کنند؟

نقش مسجد به عنوان رکن رکین جامعه اسلامی دارای سه عنصر بستر، فعالیت‌ها و برنامه‌ها و مخاطبان به ویژه نوجوانان و جوانان است. مسجد بستری متنوع و متکثر و دارای ابعاد و مخاطبان گوناگونی است. مسجد محلی است که مردم با رده‌های سنی مختلف از کودک و نوجوان گرفته تا میانسال و سالخوردگان در آن حضور دارند و از ظرفیت آن استفاده می‌کنند. از لحاظ فعالیت‌های فرهنگی نیز انواع و اقسام برنامه‌ها در ایام مختلف سال به ویژه در ایام ماه محرم در مساجد مشاهده می‌شود. اجرای تعزیه‌خوانی، گروه‌های سرود و موزیک، شعرخوانی، قصه‌گویی، نوحه‎خوانی، برنامه سخنرانی و ... از جمله این برنامه‌هاست که نشان از تنوع و تکثر در برنامه‌ها، افراد و مخاطبان مساجد دارد. حرکت‌های دسته‌‌جمعی در مساجد از جمله دسته‌روی در ایام محرم که با حضور نوجوانان و جوانان برگزار می‌شود و همچنین، برپایی شعائر دینی از دیگر کارکردهای مساجد برای جذب کودکان و نوجوانان در ایام ماه محرم و دیگر ایام سال است. 

این تنوع و تکثر باعث می‌شود که انتقال مفاهیم دینی در مساجد به صورت تک‌محور و تک‌بعدی نباشد. امروز می‌توان با تنوع برنامه‌ها در مساجد که در ابعاد مختلف اجرا می‌‎شود، زمینه‌های انتقال مفاهیم را در تنوع گوناگون فراهم کرد. این مسئله ظرفیت فراوانی در اختیار مساجد قرار می‌دهد تا در تعامل و ارتباط دوسویه با کودکان و نوجوانان از این فضا استفاده کرده و به بهترین شکل به جذب ایشان بپردازد.

مساجد در کنار پایگاه‌های دیگر دینی و فرهنگی همچون هیئت‌های مذهبی و ... بهترین مکان‌ها برای حضور کودکان و نوجوانان هستند تا ایشان بتوانند با توجه به جایگاهی که این اماکن دینی و فرهنگی در میان مردم دارند، از ظرفیت‌های معنوی آن‌ها استفاده کنند. حضور در مساجد باعث آرامش ایشان می‌شود. کودکان جامعه نیز به دنبال آرامش هستند و حضور آن‌ها در مسجد می‌تواند آرامش درونی را برای ایشان فراهم کند. طبق تحقیقات یکی از اندیشمندان آمریکایی، مسجد، انرژی مثبتی برای مخاطبان خود به ویژه کودکان و نوجوانان تولید می‌کند. لذا مسجد در تمامی پایگاه‌های اجتماعی و دینی بهترین بستر برای انتقال مفاهیم به جامعه به ویژه کودکان و نوجوانان است. 

ایکنا ـ آیا مساجد کنونی به خوبی از ظرفیت خود برای جذب کودکان و نوجوانان بهره‌ می‌برند؟ 

متأسفانه در حال حاضر مساجد از ظرفیت غنی خود به خوبی برای جذب مخاطبان استفاده نمی‌کنند، به ویژه در دهه اخیر شاهد حضور کمرنگ خانواده‌ها در مساجد هستیم. در ایام اخیر که دهه اول ماه محرم است، نشان می‌دهد که خانواده‌ها آن‌چنان که باید و شاید از ظرفیت مساجد استفاده نکرده‌اند. مهمترین آسیبی که ناشی از حضور کمتر خانواده‌ها در مساجد است، متوجه کودکان خواهد شد. پیش از این، عمده مخاطبانی که در مساجد و هیئت‌های مذهبی حضور پیدا می‌کردند، خانواده‌ها بودند اما امروز این حضور امروز کمرنگ شده و به تبع آن نیز کودکان و نوجوانان کمتری در فضای مساجد حاضر شده و جذب برنامه‌های آن می‌شوند. 

لذا حضور نداشتن کودکان در مساجد از بزرگترین آسیب‎‌هاست که منجر به آسیب‌های اجتماعی دیگری در آینده خواهد شد. وقتی از فضای حضور کودکان و نوجوانان در مساجد کاسته می‌شود، نمی‌توان نسبت به جذب بیشتر آن‌ها به برنامه‌های فرهنگی و مذهبی به ویژه‌برنامه‌های ایام محرم اقدام کرد. زمانی که کودکان وارد مساجد می‌شوند، نیازمند مربیان و معلمانی هستند که بتوانند مفاهیم دینی و مذهبی را به خوبی به ایشان منتقل کنند. امروز مبلغان دینی می‌توانند مباحث دینی و فرهنگی را به خوبی و در قالب مرثیه‌سرایی، ذکر مصیبت، سخنرانی و ... در اختیار کودکان و نوجوانان قرار دهند. 

امروز معمولاً در کنار مساجد و تکایا، ایستگاه‌ها و مواکب پذیرایی و فرهنگی وجود دارد که برنامه‌های تمامی این جایگاه‌های دینی همانند مساجد منبع و محل آموزش برای کودکان و نوجوانان جامعه است تا بیش از پیش جذب فرهنگ دینی و ایمانی شوند. برپایی ایستگاه‌های صلواتی و ارائه رایگان بسته‌ها و محصولات فرهنگی، باعث می‌شود که کودکان بیاموزند که در آینده زندگی خود فقط به دنبال مادیات نباشند و زمینه‌های شکل‌گیری شخصیت کودک به عنوان فردی معنویت‌گرا و نه صرفا مادی‌گرا ایجاد می‌شود. البته این مسئله نیازمند استمرار دائم حضور کودکان و نوجوانان در فضای مساجد و دیگر فضاهای معنوی است تا شاکله شخصیتی ایشان به خوبی شکل گرفته و درون ایشان نهادینه شود.

زمانی که کودکان از کانون خانواده خارج شده و در فضای مساجد و برنامه‌های معنوی به ویژه برنامه‌های ایام محرم قرار می‌گیرند، مشاهده مظاهر مذهبی همچون دسته‌روی، علم و کتل، علامت و زنجیر و ... باعث ایجاد سؤالات فراوانی در ذهن آن‌ها می‌شود که به دنبال پاسخ آن‌ها هستند. زمانی که سؤالات مختلف در ذهن ایجاد می‌شود، کودکان با آمادگی بیشتری به دنبال پاسخ آن هستند و وقتی پاسخ خود را دریافت می‌کنند، عمق فکری ایشان بیشتر شده و این امر باعث مانایی و عمق بیشتر جزئیات و مبانی مذهبی در ذهن کودکان و نوجوانان خواهد شد. 

 البته فضای معنوی که در مساجد و طی ماه محرم ایجاد می‌شود و شور و هیجان و برنامه‌های متنوع فرهنگی و مذهبی این ماه ممکن است در حالت عادی و در سایر ایام سال وجود نداشته باشد که باعث ایجاد سؤالات مختلفی در ذهن کودکان می‌شود که دریافت پاسخ صحیح باعث جذب بیشتر آن‌ها به مساجد و هیئت‌های مذهبی خواهد شد.

ایکنا ـ آیا مساجد کنونی مکان مناسبی برای جذب کودکان و نوجوانان هستند و ابزار لازم برای جذب آنان به مساجد را ایجاد کرده‌ایم؟ 

اصل اینکه مسجد باید فضایی برای جذب و حضور کودکان باشد کاملاً صحیح است اما امروز نتوانسته‌ایم از ظرفیت مساجد برای جذب ایشان به خوبی استفاده کنیم؛ حتی نیمی از این ظرفیت نیز در حوزه کودکان و نوجوانان مورد استفاده قرار نگرفته است. البته عوامل زیادی در این زمینه تأثیرگذار هستند که بخشی از آن به متولیان امر بستگی دارد. در این رابطه در مدیریت کلان و میانی کشور انسجام لازم برای این مسئله وجود ندارد.

حتی در بحث ساماندهی مساجد کشور نیز علیرغم برنامه‌ها و فعالیت‌های انجام شده، جامعیت لازم وجود نداشته است. لذا امروز در حوزه مساجد کشور دچار نوعی سردرگی شده‌ایم و هنوز نتوانسته‌ایم سیاست‌گذاری کلان و ریل‌گذاری مناسبی داشته باشیم که وظایف نهادهای مختلف و مرتبط با حوزه مسجد را مشخص می‌کند. امروز در حوزه مساجد باید به سمت ایجاد مساجد تخصصی کودکان حرکت کنیم. در کشوری مانند سنگاپور مساجد ویژه کودکان ایجاد شده تا کودکان و نوجوانان به صورت تخصصی در این مساجد رشد کرده و تربیت شوند. کودکان سنگاپوری آن‌چنان قوی در مساجد اسلامی رشد می‌کنند که دولت مجبور می‌شود از وجود ایشان برای مدیریت کشور استفاده کند. آموزش‌های غیر رسمی مساجد باعث رشد و تعالی کودکان سنگاپوری شده است. متأسفانه در اکثر مساجد کشور خبری از حضور کودکان نیست و افراد دیگری نیز که در مساجد حضور دارند، نمی‌توانند تعامل خوبی با کودکان برقرار کنند.

ایکنا ـ نقش امامان جماعت را در زمینه انتقال فرهنگ عاشورا به کودکان و نوجوانان چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

یکی از مشکلات امروز جامعه در حوزه کودکان، عدم ارائه آموزش‌های تخصصی به ائمه جماعت است. امروز 90 درصد ائمه جماعت مساجد فاقد آموزش‌های لازم در نحوه برخورد با مخاطب، مخاطب‌شناسی و ارتباط و تعامل با مخاطبان به ویژه کودکان و نوجوانان هستند. امروز ده‌ها هزار مسجد در کشور وجود دارد، اما شاید تنها جایی که خیلی محدود به آموزش ائمه جماعت می‌پردازد، مؤسسه مسجد حوزه علمیه قم است که خروجی آن زیاد نیست. 

مقوله آموزش ویژگی و نفس مسجد است و آموزش و عمل جزء لاینفک کارکرد مساجدند. زمانی که کودکان در مساجد حضور پیدا می‌کنند، باید آموزش تئوری و نظری دریافت کنند و در جریان آموزش عملی قرار گیرند و زمانی که این دو به خوبی در کنار هم به کودکان منتقل شود، تأثیر فراوانی می‌گذارد و به جذب آن‌ها کمک می‌کند.

زمانی که کودکان در ایام مذهبی به ویژه در ایام ماه محرم به مساجد می‌روند، با پدیده‌های مختلف شنیداری(نوحه‌خوانی، سخنرانی و ...) دیداری(عزاداری و ...)، لمسی(دست کشیدن به پرچم‌ها و ...) و چشیدنی(نوشیدن و خوردن نذری و ...) مواجه می‌شوند که این عناصر مختلف دست به دست هم داده و کودکان جذب فرهنگ عاشورا در مساجد می‌شوند.    

گفت‌وگو از مجتبی افشار