ظرفیت‌های زیارتی و تمدنی رضوی کمتر دیده شده‌اند

علی نوفرستی، پژوهشگر دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با ایکنا درباره ظرفیت‌های گردشگری زیارتی و معنوی با وجود بارگاه امام رضا(ع) در مشهد مقدس گفت: وقتی گردشگری در کنار زیارت قرار می‌گیرد، مفاهیم جدیدی مانند گردشگری زیارت، گردشگری مذهبی، گردشگری معنوی و ... از آن انشقاق می‌شود. گردشگری که واژه نوپدید و جدیدی است و از دنیای غرب وارد شده است، نباید با سیاحت اشتباه گرفته شود. یعنی گردشگری که در جامعه ما مورد توجه جامعه و حاکمیت بوده و در ادبیات دانشگاهی، اقتصاد و ... وجود دارد، ترجمه واژه توریسم یا توریزم است و مفهومی نیست که ریشه فرهنگی آن در ایران باستان یا در ایران بعد از اسلام باشد. چرا که در دنیای غرب نیز واژه قدیمی نیست و حدود دهه ۵۰ یا ۶۰ میلادی وارد ادبیات دنیای غرب شده و برآمده از رویکرد و گفتمان لیبرالیسم و سرمایه‌داری است. به این معنی که می‌توانیم از سفر کسب درآمد کنیم و سرمایه‌هایمان را در آنجا به گردش درآوریم.

 

وی افزود: هر آنچه با سفر در ارتباط است و هر مسافری غیر از تاجر که می‌خواهد به دید و بازدید اقوامش برود، می‌توان از آن کسب درآمد کرد و اقتصاد سرمایه‌داری را ناظر بر آن بازتعریف کرد. اینجا بحث توریسم مطرح می‌شود و آنچه در مشهد رایجتر است، گردشگری سلامت است و این تفاوت ماهوی با مسئله زیارت و به ویژه در نگاه شیعه و جمهوری اسلامی دارد.  

 

نوفرستی با اشاره به تعریف زیارت ادامه داد: تعریفی از زیارت وجود دارد که برآمده از نگاه‌های شیعی نیست، درواقع مبانی شیعه و اعتقادی ما زیارت را به وجود آورده است و ما در نگاه اسلامی، قرار نیست از زیارت کسب سود با نگاه سرمایه‌داری داشته باشیم، زیارت اقتصاد خود را دارد، اما اقتصاد آن متفاوت است و یک تفاوت ماهوی دارد؛ چرا که ماهیت آن اقتصادی نیست و ذاتش دینی و اعتقادی است. چرا که امامت جزء اصول دین اسلام بوده و تعریف زیارت با این دیدگاه، متفاوت خواهد بود.  

 

وی با اشاره به نگاه دنیای غرب به مقوله گردشگری زیارت گفت: در دنیای غرب وقتی گردشگری زیارت و گردشگری معنوی مطرح شد، با توجه به اینکه زیارت جایگاه ویژه‌ای در ادیان ابراهیمی و ریشه‌های تاریخی داشته است، به این فکر افتادند که چگونه از این زیارت درآمد داشته باشند، سوغاتشان چه باشد، هتل‌ها چگونه باشد، چگونه زائر را بیشتر نگه دارند. تا اینکه به جایی رسیدند که خلأ معنویت در مردمی که حتی مسیحی نبودند و یا دین نداشتند، اما به معنویت اعتقاد داشتند، برجسته شد. فارغ از مذهب، انشقاق دیگری از گردشگری به نام گردشگری معنوی به وجود آمد، یعنی فردی برای معنویت خود به مکانی می‌رفت و در فضای معنوی حضور می‌یافت و حتی تورهایی هم برای این نوع گردشگری وجود دارد. اما همه اینها چه فرقی با هم دارند؛ در واقع کسی که مسئول سیاستگذاری برای این امر است، باعث می‌شود این گردشگری متفاوت باشد. ممکن است سیاستگذار برای اینکه مشهد مسافران بسیاری را از دیدگاه زیارتی، معنوی، تاریخی و ... به سوی خود بکشد، برای کسب درآمد سیاستگذاری کند. یعنی حاکمیت به این فکر کند که راه‌های درآمدزایی از زیارت حرم امام رضا(ع) چیست؟ در واقع در این دیدگاه، مسئله امامت، واجبه الاطاعه بودن امام، اثرگذاری ایشان، اثر اجتماعی و ... کنار گذاشته می‌شود و یا به عنوان موضوع فرعی به آن نگاه می‌شود و هدف کسب درآمد می‌شود. 

 

وی تصریح کرد: ناظر به گردشگری سلامت، یکی از وظایف حاکمیت، مقوله سلامت و بهداشت است، از این منظر باید بیمارستان ایجاد شود. مثلاً فردی از یک شهر یا روستا برای درمان به مشهد می‌رود؛ از این رو باید هتل‌ها و امکانات بهتری ایجاد شود. اما ممکن است حاکمیت این دیدگاه را نداشته باشد و بگوید من وظیفه‌ام این است که سلامت جامعه را احیا کنم و با کمترین هزینه، من باید برای آن بیمار خرج کنم تا کمترین آسیب را ببیند. یعنی متفاوت است اینکه وقتی یک بیمار حتی از خارج از کشور وارد ایران می‌شود، به او به عنوان بیمار یا گردشگر نگاه شود. یا اینکه وقتی یک دانشجو از یک روستای دورافتاده به دانشگاه فردوسی مشهد می‌رود، باید او را دانشجو یا گردشگر بدانیم؟ کما اینکه دانشجویان بین‌المللی را می‌توان از یک منظر گردشگر دانست و اگر نگاه دانشجو به او داشته باشیم، می‌توانیم نگاه اقتصادی هم به او داشته باشم.

 

وی با بیان اینکه زیارت، گردشگری نیست، بیان کرد: اتفاقی مانند زیارت همانند بسیاری از مقوله‌های دینی برای رشد اجتماعی مفید است و طبیعی است که کسی که برای زیارت به مشهد می‌رود، زائر است و گردشگر نیست. بنابراین باید دو مقوله زیارت و گردشگری را دو جنس متفاوت بدانیم.

 

وی در ادامه در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه با توجه به وجود بارگاه مقدس امام رضا(ع) در مشهد، چه ظرفیت‌هایی برای توسعه گردشگری زیارت یا گردشگری معنوی وجود دارد، گفت: در کشور ما بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا(ع) به عنوان ظرفیت زیارتی و تمدنی دیده نشده است. امام مقوله‌ای است که در دنیا و اجتماع معنی دارد و وجه اجتماعی دین در امام متبلور می‌شود و وقتی می‌گوییم شخصیتی به نام امام رضا(ع) داریم، که واجبه الاطاعه است، پس حرم ایشان جایگاه متفاوتی خواهد داشت. بسیاری از مردم دنیا به امام اعتقاد دارند، مثلاً موقعیتی که اربعین دارد، مردم سفر می‌کنند برای اینکه به حرم امام حسین(ع) برسند، برای اینکه بگویند من با امام حسین(ع) هستم و جزء یاران ایشان هستم یا می‌خواهم حاجت‌خواهی کنم، یا انگیزه‌های دیگری که همه آنها دینی است و همان حاجت‌خواهی که دنیوی است، باز هم دینی محسوب می‌شود، چون او اعتقاد دارد که امام حسین(ع) می‌تواند گره کارش را باز کند. یعنی یکسری انسان‌هایی در کره زمین زیست می‌کنند که نگاهشان به امام رضا(ع) هم همینطور است و عده بسیار اندکی از وهابی‌ها هستند که زیارت و متوسل شدن به اولیای الهی را درست نمی‌دانند. در نگاه شیعه از یک سو بحث امامت مطرح می‌شود که وجه سیاسی دارد و در نگاه اهل سنت نیز این دیدگاه وجود دارد که ائمه(ع) فرزندان پیامبر(ص) و نقش‌آفرین هستند و می‌توانند حاجت بدهند، در واقع هم از باب احترام و هم اینکه آنها در عالم غیب توانایی‌هایی دارند.

 

نوفرستی با اشاره به ظرفیت عظیم زیارت در حوزه تمدنی افزود: یک میلیارد مسلمان در کره زمین هستند، فارغ از اینکه آدم‌هایی هستند که غیراسلامی هستند، اما زیارت برای آنها موضوعیت دارد و همه اینها ظرفیت زیارت بوده و ظرفیت ویژه تمدنی محسوب می‌شوند، یعنی اینکه ما می‌توانیم از این ظرفیت برای همدل شدن مردم دنیا استفاده کنیم؛ بنابراین بعد اول ظرفیت زیارتی، ظرفیت تمدنی است. وجه جدی آن، معتقدین به امر زیارت هستند که با همدیگر هم‌افزایی ویژه‌ای دارند و منظر دیگر این ظرفیت تمدنی، دیپلماسی است. یعنی کشورهای همسایه اعم از ترکیه، آذربایجان، افغانستان، پاکستان، عراق و ... همه به زیارت اعتقاد دارند و در سیاست همسایگی نظام، فرصت‌های بسیاری وجود دارد. وقتی مسئله داعش پیش آمد، مدافعان حرم بسیاری از کشور‌های مختلف دور هم جمع شدند و همه این آدم‌ها را تحت مقوله‌ای به نام زیارت دور هم جمع کرد و شاید برخی به جمهوری اسلامی معتقد نبودند، اما برای دفاع از حرم آماده شدند و این ظرفیت ویژه زیارت است که آدم‌ها هر چند از نظر سیاسی با هم اختلاف داشته باشند، اما وجه اشتراک آنها از بعد زیارتی باعث می‌شود، اتفاقات ویژه‌ای در عرصه امنیتی رخ دهد. در واقع به سبب ظرفیت زیارت است که چنین تعاملاتی به وجود می‌آید که در صدور انقلاب به شدت کمک‌کننده است.

 

وی ادامه داد: وجه دیگر در بحث تمدنی، وحدت اسلامی است و امام رضا(ع) جایگاه ویژه‌ای در این زمینه دارد و به دلیل سبقه تاریخی و مناظراتی که داشته‌اند، یک امام بین‌المللی محسوب می‌شوند؛ بنابراین در بحث زیارت حرم امام رضا(ع) می‌توان به وحدت اسلامی رسید. حرم امام رضا(ع) محل حضور زائران خارجی از کشور‌های مختلف است و این ظرفیت در حوزه دیپلماسی به شدت کارگشا است و از جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ... هم مؤثر خواهد بود.

 

پژوهشگر دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه ذات زیارت، بعد اجتماعی و فرهنگی نیز دارد، اظهار کرد: یکی از اتفاقات مهم، افزایش سرمایه اجتماعی زیارت در دهه‌های اخیر است. سرمایه اجتماعی ما در بعضی از موضوعات به ویژه در دهه‌های اخیر، دچار چالش شده است، اما یکی از مسائلی که در حوزه سرمایه اجتماعی افزایش می‌یابد، زیارت است و می‌بینید کسانی که برای زیارت حرم امام رضا(ع) با نگاه‌های مختلف می‌آیند، دور هم جمع می‌شوند و نظام اسلامی می‌تواند از این پیوند و ظرفیت بهره ویژه‌ای ببرد، برای اینکه سرمایه اجتماعی جدی را جذب کند. وجه دیگر این سرمایه اجتماعی که از زیارت به وجود می‌آید، می‌تواند برای وحدت اجتماعی و هویت اجتماعی مؤثر باشد. وحدت اجتماعی می‌تواند به امنیت کشور کمک کند. زائری که در کنار زائر دیگر حضور دارد، نگاهشان به همدیگر همدلانه است و اربعین نمونه خوبی است که زائران می‌خواهند به همدیگر خدمت کنند و تعاملاتی که در هنگام زیارت رخ می‌دهد می‌تواند به وحدت اجتماعی کمک کند. آمار‌ها طی چند سال گذشته نشان می‌داد که ۶۰ درصد از مردم کشورمان به زیارت امام رضا(ع) آمده‌اند که آمار بالایی است و اگر بقیه نیامده‌اند به دلیل عدم اعتقاد نبوده، بلکه به دلیل عدم توانایی است و وقتی همه این گزاره‌ها را کنار هم قرار می‌دهیم، بیش از ۹۰ درصد مردم ایران به امام رضا(ع)، امام حسین(ع)، دین و ... اعتقاد دارند و این ویژگی جدی در حوزه وحدت است و ثمره آن تقویت امنیت در کشور خواهد بود.

 

نوفرستی وجه دیگر زیارت را مسئله هویت دانست و گفت: زیارت هویت‌بخش است. از گذشته‌های دور کسی که به حج می‌رفت، به او حاجی می‌گفتند و یا وقتی به کربلا می‌رفت، کربلایی می‌گفتند و وقتی به مشهد می‌رفت، مشهدی می‌گفتند. کسی که حج رفته بود، تعاملاتی که در منطقه و محله خودش داشت، متفاوت بود و این مسئله با وجود اینکه کمرنگ شده، اما هنوز هم وجود دارد و زیارت می‌تواند نقش مهمی در هویت اجتماعی ایجاد کند و در هویت بخشی به جامعه نقش‌آفرین باشد که یکی از عناصر جدی در حوزه جامعه‌شناسی است.

 

وی در ادامه ابعاد اقتصادی زیارت را مورد  اشاره قرار داد و بیان کرد: زیارت مقوله اقتصادی نیست، این مقوله دینی و اعتقادی برآمده از نگاه ولایی، یکسری ابعاد اقتصادی ویژه ای را به وجود می‌آورد. زیارت، اقتصاد خرد مردمی دارد و کلان نیست و مردم پای کار می‌آیند، در این صورت اشتباهی که رخ می‌دهد، فرد برای اینکه مسئله اسکان را حل کند، هتل‌های چندستاره می‌سازد. درحالی‌که این را برای زیارت نیاز نداریم. چرا که مردم معتقدند، برای علی بن موسی الرضا(ع) می‌توانند خرج کنند و درآمد هم کسب کنند و بده بستان اقتصادی ایجاد شود و بسیاری معتقدند روزی‌خوار امام رضا هستند. از این رو نظام اقتصادی متفاوتی را در مشهد به وجود می‌آورد که اگر با نگاه غربی ببینیم، می‌گوییم ماهیت مردمی اقتصاد که از جنس اقتصاد خرد است و می‌تواند چند اتفاق را رقم بزند. ما یک ظرفیت بینافرهنگی داریم که در تجارت نوین بین‌المللی می‌تواند کمک کند. چین وقتی نگاه نو را در حوزه اقتصاد آغاز کرده و جاده جدید ابریشم را مطرح کرده است، یک همپوشانی جغرافیایی را به وجود آورده است، از این رو یکی از کریدورهای تجاری نظام نوین بین‌المللی در حوزه تجارت می‌تواند مشهد باشد، نه از منظر موقعیت ژئوپلیتیکی خاص آن، بلکه از این منظر که مشهد، محل رفت‌وآمد زائران به ویژه زائران خارجی است. یعنی با نیتی مردم به مشهد می‌آیند که از آن می‌توان بهره اقتصادی برد.
 
نوفرستی ادامه داد: یکی از اتفاقاتی که زیارت می‌تواند رقم بزند، بی‌اثر کردن تحریم‌ها است. بسیاری به دلیل آثار جنبی که برای آنها دارد، وارد تجارت با ایران نمی‌شوند. اما برای زیارت به ایران می‌آیند. این رفت‌وآمدی که به مشهد می‌شود، هم می‌توان در راستای بی‌اثر کردن تحریم‌ها از آن استفاده کرد که البته نیاز به برنامه‌ریزی صحیح و اصولی دارد. این ظرفیت اعتقادی دینی که در حوزه زیارت وجود دارد، برای رقم زدن این اتفاق امکان‌پذیر است، به شرطی که فرد را گردشگر یا تاجر ندانیم، بلکه او زائر است. کسی که از کشورهای مختلف به مشهد می‌آید، زائر است، اما می‌شود از او بهره‌های دیگری هم برد. کما اینکه در تاریخ هم آمده است که بسیاری به حج می‌رفتند و دادوستد خود را هم داشتند، یعنی هدفش حج بود، اما برای گذران زندگی یا کسب سود و ... تجارت می‌کرد. بنابراین اگر هر کاری برای او انجام می‌دهیم، نباید زیارت را تحت‌الشعاع قرار دهد. یعنی وقتی امکانات تفریحی در مشهد ایجاد می‌شود می‌تواند در خدمت زیارت قرار بگیرد و یا رقیب زیارت شود و زیارت را کمرنگ کند که اگر زیارت کمرنگ شود، به تدریج این بهره‌های اقتصادی نیز کمرنگ خواهد شد و مشهد دیگر تفاوتی با شیراز، اصفهان و ... نخواهد داشت.
 
گفت‌وگو از سمیه قربانی