وقف مشارکتی؛ سهیم شدن در سنت نبوی به قدر توان

وقف، از مهمترین و بهترین اعمال خیرخواهانه است و افراد بسیاری علاقه‌مند به حضور در این عرصه هستند، اما ممکن است به دلیل عدم برخورداری از توان مالی، نتوانند به صورت فردی به انجام وقف اقدام کنند. از این رو سازمان اوقاف و امور خیریه مسیری را با عنوان وقف مشارکتی طراحی کرده است تا همگان امکان مشارکت در این سنت حسنه را بیابند.

وقف مشارکتی وقفی است که برای موضوعی مشترک و با مشارکت چند واقف انجام می‌شود. به عبارتی دیگر واقفان، با هر تعداد و با هر مقدار سرمایه می‌توانند در وقف مذکور مشارکت کنند. یکی از ویژگی‌های مهم وقف مشارکتی، گسترش فرهنگ وقف به تمامی سطوح درآمدی جامعه است. افراد با هر سطح درآمدی می‌توانند در کار نیک مشارکت داشته باشند و صرفا منابع مالی زیاد، ملاکی برای کمک‌رسانی نیست.

نتایج نشان می‌دهد که انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی و تعلق و تعهد اجتماعی از مهمترین عوامل موثر بر وقف مشارکتی و گسترش فرهنگ وقف به تمامی سطوح درآمدی جامعه است. تأسیس موقوفه‌ها و هدایت مؤثر در تسبیل عواید موقوفه‌ها نیز از مهمترین کارکردهای وقف مشارکتی است.

ایکنا بنابر رسالت رسانه‌ای خود طی هفته وقف که از ۳۱ شهریورماه آغاز شده است، موضوعات مختلفی را در حوزه وقف و موقوفات در گفت‌وگو با اساتید و کارشناسان این حوزه مورد بررسی قرار خواهد داد. «وقف مشارکتی و تأثیر آن در زمینه افزایش مشارکت مردم در ایجاد وقف‌های جدید» نخستین محوری بود که در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدعلی خسروی، کارشناس فرهنگی و مدیر بنیاد پژوهش و توسعه فرهنگ وقف بدان پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.    

وی با تأکید بر اینکه وقف دارای انواع گسترده‌ای است که وقف مشارکتی یکی از شیوه‌های وقف بوده و پیشینه‌ای بسیار قدیمی در تاریخ اسلام و ایران دارد، گفت: در بررسی احکامی که از سوی حضرت محمد(ص) به بشر ابلاغ شده است، به دو نوع احکام برمی‌خوریم. یکی احکامی که موضوعات آن‌ها دارای پیشینه بوده و دوم احکامی که برای موضوعات جدیدالتأسیس بیان شده است که به آن‌ها احکام تأسیسی می‌گویند مانند نماز که شکل و اساس آن از اختصاصات اسلام است که پیامبر اکرم(ص) آن را به مسلمانان آموزش داده است و مردم قبل از آن با چنین عبادتی آشنا نبودند. 

خسروی بیان کرد: دسته اول احکامی است که مردم قبل از اسلام موضوع آن را می‌شناختند و با آمدن اسلام همان عمل با تغییراتی مورد تأیید و امضای پیامبر(ص) واقع شد، این‌گونه احکام را امضایی می‌نامند. وقف از این دسته احکام است؛ چراکه مسئله وقف و نذر از دیرباز در ادیان توحیدی و حتی غیر ادیان آسمانی نیز وجود داشته است. حتی بت‌پرست‌ها نیز برای خدایان و معابد خود نذر و وقف داشتند. این توضیح بیان شد تا به یک مطلب مهم فقهی اشاره شود و آن این است که در احکام تأسیسی دست مردم و عالمان و حاکمان باز نیست و باید به همان صورت که تشریع شده، عمل کنند و به مقررات آن پایبند باشند مانند نماز که کسی حق ندارد در تعداد رکعات و اذکار واجب آن دخل و تصرف کند و آن را کم و زیاد کند، اما در مواردی که حکم، حکم امضایی است و اصل آن را عرف و عقلای جامعه بنیان نهاده‌‎اند، نه اسلام و چون یک امر بشردوستانه و به نفع مردم است، شریعت اسلام هم آن را مورد تأیید قرار داده است و لذا حدود و شکل آن قابل تغییر است البته در چارچوب مشخصی که فقها بیان کرده‌اند. 

وقف و حل مشکلات معیشتی 

مدیر بنیاد پژوهش و توسعه فرهنگ وقف ادامه داد: موضوع موقوفات از این قبیل است. به بیان دیگر، از آنجا که وقف از احکام تأسیسی اسلام نیست، بلکه یک امر عرفی است که حدود و شرايط آن را عرف و بنای عقلا تعيين می‌كند، انعطاف‌پذیر بوده و قابلیت آن را دارد که در هر شرایط زمانی و مکانی و مقتضیات فرهنگی و سیاسی، با اشکال گوناگون تداوم یافته و متناسب با شرایط زمان و مکان به حل معضلات معیشتی و معنوی و مادی جامعه بپردازد.  

وی افزود: با این توضیح اکنون می‌توان به یکی از انواع وقف به نام «وقف مشارکتی» پرداخت. این نوع وقف به موقوفاتی اطلاق می‌شود که به جای یک نفر، دو یا چند نفر یک چیز را وقف کنند. جامعه ما با چنین وقفی کمتر آشناست. دلیل آن نیز این است که بیشتر موقوفات تک‌واقفی هستند، یعنی یک فرد متمول قطعه زمین یا مغازه و یا کارخانه‌ای را به تنهایی برای امری خیرخواهانه از ملکیت خود خارج و تبدیل به موقوفه کرده است. 

خسروی بیان کرد: اکثر مردم قلباً دوست دارند خیرشان به دیگران برسد، ولی چون توانایی مادی ندارند از وقف کردن محروم هستند. وقف مشارکتی راه را برای این دسته افراد که غالب جامعه را تشکیل می‌دهند، باز می‌کند تا آن‌ها هم به قدر وسع خود در این سنت نبوی سهیم باشند. متاسفانه دلایل متعددی موجب شده مردم ما کمتر به وقف روی بیاورند که یکی از دلایل همین عدم آشنایی با شیوه‌‎های وقف است. وقف را برای مردم پیچیده و سنگین بیان کرده‌ایم و مردم از آن گریزان شده‌اند. باید بپذیریم که در تبلیغ وقف کم‌کاری شده است و این انتقاد تنها متوجه سازمان اوقاف و امور خیریه نیست. از صدا و سیما گرفته تا امامان جمعه و همه دستگاه‌های فرهنگی در این کم‌کاری شریک هستند. 

مدیر بنیاد پژوهش و توسعه فرهنگ وقف تصریح کرد: مسئولان فرهنگی کشور از جمله صدا و سیما باید بدانند هزینه کردن برای تشویق مردم به سنت نبوی وقف، هزینه نیست، بلکه سرمایه‌گذاری است که فرآیند آن ایجاد موقوفات جدید از سوی مردم و در نتیجه توسعه فرهنگی و اجتماعی کشور و کم شدن فاصله طبقاتی و بهبود معیشت مردم و حل معضلات جامعه و تقویت نظام دینی و مردمی خواهد بود. نیاز به حرکت پویا و آگاهانه جهت وقف فرهنگی به معنای خاص داریم، یعنی همانطور که یک بازاری و سرمایه‌دار از مال خود برای رفاه حال دیگران می‌گذرد و آن را وقف می‌کنند، یک فرد فرهنگی و هنرمند و نویسنده و گوینده نیز می‌توانند بخشی از استعداد هنری خود را وقف تبلیغات وقف کنند، بدون آنکه چشم‌داشت مادی در برابر کار خود داشته باشند. 

تأثیر وقف فرهنگی در جامعه 

وی اظهار کرد: اگر نویسندگان نذر کنند سالی یک مقاله راجع به کار خیر وقف بنویسند و اگر یک فیلم‌نامه‌نویس نیت کند یک فیلم‌نامه یا یک داستان کوتاه در زمینه تشویق مردم به کار خیر و تحریک حس نوع‌دوستی تولید کند، این خود نوعی وقف فرهنگی است. حتی براساس قوانین موجود می‌توان آن را ثبت وقفی کرد؛ چنانکه بعضی مترجمان قرآن کریم ترجمه خود را وقف کرده‌اند. 

خسروی ادامه داد: امروز با توجه به مشکلات مالی که به‌ویژه در سال‌های اخیر برای اکثر مردم پیش آمده، امکان وقف مستقل محدود شده، ولی زمینه برای وقف مشارکتی فراهم است، به این معنا که وقتی برای یک نفر امکان احداث یک مدرسه وجود ندارد، می‌تواند مثلا 9 نفر دیگر را با خود همراه کند و این 10 نفر با مشارکت یکدیگر مدرسه‌ای را احداث کنند و نام همه آنان به عنوان واقفان این مدرسه ثبت شود.  

مدیر بنیاد پژوهش و توسعه فرهنگ وقف بیان کرد: در گذشته و حتی امروز، اکثر مساجد در روستاها و شهرها با مشارکت عده کثیری از مردم ساخته می‌شد و یا می‌شود؛ گرچه نامشان در جایی ثبت و ضبط نشده است، ولی آثار خیرشان در جامعه و پیش خداوند علیم و حفیظ فراموش نخواهد شد. وقف مشارکتی علاوه بر تأثیر اقتصادی و مادی در جامعه، تأثیر روانی و معنوی فوق‌العاده‌ای نیز دارد، زیرا نفس مشارکت در یک امر خداپسندانه موجب استحکام روابط اجتماعی و دارای آثار و برکات فراوان در تحکیم علایق انسانی و گسترش محبت و دوستی است.

گفت‌وگو از مجتبی افشار