لزوم معرفی اخلاق نبوی برای دوری از اعمال سلیقه در دین

حجت‌الاسلام محمدرضا اعوانی، پژوهشگر دینی و صحیفه‌پژوه حوزه علمیه قم به مناسبت میلاد حضرت محمد(ص) در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به اینکه در فضای مجازی سبک رفتاری و اخلاق برخی از افراد برجسته می‌شود در حالی که مسلمانان الگوی اخلاقی کاملی مانند پیامبر اکرم (ص) دارند، اما به معرفی و شناساندن این الگوی کامل فضائل اخلاقی نپرداخته‌ایم، گفت: این خلق و خوی رحمانی را آنطور که باید معرفی نکرده و نشناسانده‌‌ایم.

وی ادامه داد: نسبت به ترازی که دشمن در این زمینه ورود و به معرفی الگوهای اخلاقی و رفتاری خود پرداخته است، بسیار عقب هستیم. رهبر معظم انقلاب در  دیداری  که طی 21 تیرماه با اعضای حوزه‌های علمیه داشتند فرمودند: اولویت اول حوزه، تبلیغ است؛ اما چرا مقام معظم رهبری در این برهه برای این مسئله اولویت قائل می‌شوند؟ چون وقتی ما در ترازی که باید تبلیغ کنیم، عمل نمی‌کنیم، دشمن در راستای اهدافی که دارد کار خود را به سرانجام می‌رساند به خصوص اینکه فضای رسانه را نیز در دست دارد.

حجت‌الاسلام اعوانی با تأکید بر اینکه برای معرفی اخلاق نبوی بیش از پیش باید فعالیت کنیم، گفت: یک واقعیت در خارج وجود دارد و آن اینکه مردم و افراد پیرامون ما دارای روحیات و خلقیات متفاوت هستند. اینکه گاهی من اخلاق طرف مقابل را نمی‌پسندم و طرف مقابل اخلاق مرا نمی‌پسندد، این یعنی هر کدام در حال اعمال سلیقه شخصی هستیم و وقتی ما خلق هم را نمی‌پسندیم یعنی باید یک ملجأ، کانون و مرجعی وجود داشته باشد تا با رجوع به آن رفتار صحیح را تشخیص دهیم.

خطر اعمال سلیقه شخصی دیندارها 

وی تشریح کرد: اگر صحیح را به ما معرفی نکنند، هر کدام از ما سلیقه شخصی خودمان را اعمال می‌کنیم و قطعاً هم خواهیم گفت رفتار خود من صحیح است و خلقی که من از خود نشان می‌دهم به صحیح نزدیک‌تر است. در حالی که اگر هر کسی بخواهد خود را محور درستی بداند، سنگ بر روی سنگ بند نمی‌شود و همین مسئله هم به دین صدمه می‌زند چون ما دین‌دارها داریم تناقض‌های رفتاری نشان می‌دهیم.

این صحیفه‌پژوه حوزه علمیه قم تصریح کرد: دین که به تنهایی و به خودی خود ظهور و بروز ندارد و ظهور و بروز دین در افکار و رفتار معتقدین به آن دین خود را نشان می‌دهد. دین در کتاب نوشته شده است و در قرآن و از زبان علما مباحث بیان شده است اما ظهور و بروز دین در قالب برخوردهایی است که متدینین از خود نشان می‌دهند. دیندارها باید آنچه در کتاب نوشته شده را در قالب رفتار نشان دهند و در برخوردهایی که با هم دارند چهره واقعی دین را ملموس کنند.

وی با اشاره به اینکه قرآن کریم پیامبر اسلام(ص) را دارای خلق عظیم معرفی می‌کند، گفت: همین خلق در بستر جامعه ظهور و بروز دارد و ایشان که شریعت را آورده و اسلام را به من و شما معرفی کرده، وجود مبارکشان اسلام را به منصه ظهور می‌رساند.

نعمتی سنگین که خداوند به ما عطا کرد نه به امت‌های دیگر

حجت‌الاسلام اعوانی با اشاره به اینکه امام سجاد(ع) در دعای دوم صحیفه سجادیه که در امتداد دعای اول است که حمد الهی را به جا می‌آورد، می‌فرماید: «حمد و سپاس و شکر و ستایش مخصوص آن خدایی است که نعمت سنگین و پرقیمت پیغمبر اکرم را به ما داد و این نعمت را به هیچ یک از امت‌های گذشته نداد»، گفت: این مطلب را کنار آیه دوم سوره جمعه قرار دهید که می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ؛ اوست آن كس كه در ميان بى‏‌سوادان فرستاده‏‌اى از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت بديشان بياموزد». یعنی آنچه که در کتاب بیان شده را پیامبر در بستر جامعه عملیاتی می‌کند.

نمره پایین علی‌رغم داشتن بهترین معلم

وی اظهار کرد: اگر خداوند به هیچ یک از امت‌ها چنین پیامبر و چنین نعمتی را نداد و به ما داد، با توجه به اینکه کار ایشان تعلیم و تزکیه است به این نتیجه می‌رسیم که بهترین معلم در طول تاریخ بشریت به ما مرحمت شده است. حال اگر کسی با بهترین معلمی که خدا برای او فرستاده و بهترین دروسی که خداوند برای او تعیین کرده، نمره قبولی نگیرد، دیگر نمی‌تواند بگوید معلم خوبی نداشتیم، به همین دلیل نمره خوبی نگرفتم.

این استاد صحیفه سجادیه ادامه داد: وقتی خداوند بهترین معلم را برای بندگانش می‌فرستد، او را دارای خلق عظیم توصیف می‌کند. از جمله رموز موفقیت پیامبر اکرم(ص) که ما باید در دنیای امروز آن را جدی تلقی کنیم این است که از موضع بالا با مخاطب خود برخورد نمی‌کردند و بسیار متواضع و فروتن بودند؛ البته آنجایی که باید غلظت نشان می‌دادند، این کار را می‌کردند اما در بستر جامعه با مردم و مؤمنانی که می‌خواستند آنها را به سوی خداوند متعال دعوت کنند، فروتن و متواضع بودند و هیچ‌وقت از موضع بالا برخورد نمی‌کردند.

وی به نمونه‌ای از رفتار پیامبر(ص) اشاره کرد و گفت: معمولاً حضرت در جمع مردم به صورت دایره‌ای می‌نشست و به گفت‌وشنود می‌پرداخت. یعنی اگر کسی وارد می‌شد نمی‌توانست تشخیص دهد که کدامیک از افراد پیامبر اکرم(ص) است. یک بار عربی وارد مسجد شد و گفت شنیده‌ام که یکی از شما ادعای وحی می‌کند؟ رسول اکرم(ص) بلند شدند. ابهت حضرت محمد(ص) آن عرب را گرفت. پیامبر عبایش را بر زمین انداخت و آن مرد را بغل کرد و گفت من هم کسی مثل تو هستم و فقط بر من وحی می‌شود. وقتی یک نفر چنین برخوردی را از پیامبر(ص) می‌بیند، خود به خود عاشق این مرام و شخصیت می‌شود. 

تبلیغ چهره به چهره از رموز موفقیت پیامبر(ص)

حجت‌الاسلام اعوانی یکی دیگر از رموز موفقیت پیامبر را تبلیغ چهره به چهره توسط ایشان دانست و گفت: حضرت طبیب‌الدوار بودند و به سراغ مردم می‌رفتند و با مردم ارتباط برقرار می‌کردند و در این ارتباط‌گیری آنچه مردم از پیامبر می‌دیدند، برایشان درس‌آموز بود. وقتی این نمونه‌های رفتاری پیامبر را کنار تعریفی که امام صادق(ع) از حسن خلق دارند قرار می‌دهیم می‌بینیم دقیقاً رسول بزرگوار ما اینگونه بودند. کلینی در کتاب ایمان و کفر اصول کافی سه باب: «باب حسن البشر»، «باب حسن الخلق» و «باب سوء الخلق» را مطرح می‌کند که اگر به روایات این سه باب توجه کنیم اصل مطلب را به خوبی بیان کرده‌ایم.

این صحیفه‌پژوه حوزه علمیه قم تشریح کرد: در باب حسن خلق می‌خوانیم که شخصی نزد امام صادق(ع) می‌آیند و می‌گوید: محدوده حسن خلق چیست و یک شخص چطور باید باشد که شما بگویید آن شخص حسن است؟ امام صادق(ع) سه جمله فرمودند: اول اینکه متواضع و فروتن باشد. امام صادق(ع) در همین کتاب ایمان و کفر بابی با عنوان تواضع دارند و می‌فرمایند: تواضع یعنی وقتی وارد یک جلسه می‌شوی، هر کجا که جا بود بنشینی و راضی و خشنود باشی که پایین مجلس بنشینی و وقتی کسی را می‌بینی تو اول سلام بدهی. رسول خدا دقیقاً همینطور بودند؛ هر کجا جا بود می‌نشستند و معمولاً ابتدا سلام می‌کردند؛ این خلق و خو واقعاً الگوساز است.

وی ادامه داد: امام صادق(ع) در خصوص محدوده حسن خلق در ادامه می‌فرماید: از دیگر نشانه‌های تواضع ترک جدل است چراکه جدل کردن کدورت می‌آورد. مورد دیگر این است که فرد از اینکه از او تعریف کنند، خشنود نشود. اصرار دارم تأکید کنم که در تبلیغ از موضع بالا با مردم برخورد نکنیم چون طرف مقابل بر تفکر خود اصرار می‌کند و اگر فروتنانه طرف مقابل را برادر خود ببینیم و کسی مثل خودمان بدانیم، ارتباط و تبلیغ مؤثرتر خواهد بود.

وی در ادامه گفت: امام رضا(ع) می‌فرمایند: عقل هیچ انسان و مسلمانی تمام و کامل نیست مگر اینکه 10 خصلت در او جمع شود. امام رضا(ع) 9 خصلت را برمی‌شمارند و سپس می‌فرمایند دهمین خصلت این است که احدالناسی را نمی‌بیند مگر اینکه باورش بر این است که او از من بهتر و باتقواتر است. ممکن است ما در ظاهر ببینیم که مثلاً من نماز می‌خوانم اما آن فرد بی‌نماز است، من حجاب دارم او حجاب ندارد و ... ، اما من در دل خود حق ندارم خودم را بهتر از او بدانم. امام رضا(ع) استدلال می‌کنند و می‌فرمایند: مردم دو گروه هستند یا عده‌ای بهتر از او هستند یا عده‌ای پایین‌تر از او هستند. مسلمان از افرادی که بالاتر از او هستند متواضعانه می‌آموزد. اما چرا باید در مقابل کسانی که می‌دانیم از ما پایین‌تر هستند هم متواضع باشیم و این احساس را داشته باشیم که او از ما بهتر است؟ حضرت می‌فرماید: چه بسا خداوند خیر باطنی در او قرار داده و آن خیر باطنی او از خیر ظاهری من بالاتر باشد.

حجت‌الاسلام اعوانی تشریح کرد: جالب اینجاست که امام رضا(ع) می‌فرمایند: اگر کسی اینطور شد و این خصلت را داشت آقای زمان خودش می‌شود. پیامبر عظیم الشأن ما اینطور هستند؛ مهتر و سرور زمان خودشان و همه زمان‌ها هستند چراکه همینطور برخورد می‌کردند. وقتی انسان با این نگاه در مقام تبلیغ بر می‌آید دل‌ها جذب او می‌شود.

جای خالی کلام طیب در رسانه

این صحیفه پژوه ادامه داد: دومین جمله امام صادق(ع) در خصوص محدوده حسن خلق بعد از فروتنی، کلام طیب داشتن است. وقتی گفته می‌شود فلانی کلام طیب دارد یعنی نیکوترین و برترین کلماتی را که بلد است را به کار می‌گیرد. کسی که کلام طیب دارد بهترین الفاظ و نیکوترین‌ها را به کار می‌برد. جای این خصلت در فضای رسانه امروز ما و در بین بسیاری از ما خالی است. حتی ما گاهی وقتی می‌خواهیم همدیگر را نقد کنیم با عباراتی همدیگر را نقد می‌کنیم که اصلاً شایسته نیست.

اخلاق آموختنی است

وی به دعای 24 صحیفه سجادیه اشاره کرد و گفت: امام سجاد(ع) در این دعا می‌فرمایند: خدایا من هر وقت می‌خواهم با پدر و مادرم صحبت کنم، کلامم طیب باشد. یعنی با بهترین، نیکوترین و برترین کلماتی که بلد هستم پدر و مادرم را خطاب قرار دهم. اگر این دعا را تحلیل کنیم به این نتیجه می‌رسیم که امام سجاد(ع) به ما می‌آموزند که اخلاق آموختنی است. یک «صحیح» که بیشتر وجود ندارد. من کاری را انجام می‌دهم و معتقدم درست است و شما نیز کاری را انجام می‌دهید و معتقد هستید کار خودتان درست است اما از هم ناراحت می‌شویم و این یعنی یا درست من غلط است یا درست شما غلط است. اینجاست که باید به یک درستِ واقعی اقبال کنیم و این یعنی اخلاق آموختنی است.

حجت‌الاسلام اعوانی تصریح کرد: اینجاست که پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) به صورت جدی نقش ایفا می‌کنند. مقام معظم رهبری فرموده‌اند صحیفه سجادیه عصاره تفکرات اهل بیت است و حال که ما در حوزه اخلاق صحبت می‌کنیم باید به سراغ صحیفه سجادیه برویم و ببینیم نحوه رفتار ما با برادر دینی باید چگونه باشد؟ دعای 26 را نگاه کنید و ببینید چطور نحوه تعامل صحیح را تشریح می‌کند. دعای 20 را ببینید که دعای مکارم الاخلاق است. حضرت حتی در مقابل دشمن و ظالم نسبت به خودشان دعا می‌کنند؛ دعای 38 و 39 را ببینید که در این دعاها امام سجاد(ع) در خصوص اخلاق با دوست و دشمن و همسایه و والدین و ... «صحیح» را بیان کرده‌اند.

اسلام اگر به منصه ظهور برسد جذاب است

وی با تأکید بر رحمانیت اسلام گفت: اسلام دینی است که اگر به منصه ظهور برسد جذاب است. ببینید وقتی چیزی دوست داشتنی بود هر کسی آن را ببینید و درک کند دوست خواهد داشت و اگر دوست نداشت خودش مشکلی دارد. برای مثال امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) را نمی‌شود دوست نداشت انقدر که خالص خوب است؛ اگر کسی ایشان را دوست نداشت به این معناست که بین او و حضرت علی(ع) که انسان کامل است سنخیت وجود ندارد. اگر کسی با پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) سنخیت داشته باشد امکان ندارد این بزرگواران را دوست نداشته باشد و خود به خود به سوی آنها جذب می‌شود. ذات اسلام دوست داشتنی است و اگر می‌بینیم اسلام نزد برخی دوست داشتنی نبود، معمولاً به این معناست که ما اسلام را درست معرفی نکرده‌ایم.

این صحیفه‌پژوه حوزه علمیه قم ادامه داد: معرفی صحیح اسلام یعنی آنچه در قرآن خوانده‌ایم و در سیره ائمه معصومین(ع) ذکر شده را به منصه ظهور برسانیم. البته افرادی هستند که با عناد با اسلام برخورد می‌کنند. بالاخره اسلام دینی است که حدود قائل شده و اجازه تعدی به هر چیزی، ظلم، مال مردم خوری، تهمت، دروغ‌گویی و ... را نمی‌دهد. وقتی دین برخی چیزها را محدود می‌کند ممکن است افرادی این محدودیت‌ها را برنتابند. اسلام احکامی دارد و می‌فرماید که ساعاتی را به نماز و روزهایی را به روزه‌داری بپردازید؛ اسلام حجاب دارد و ... که ممکن است برخی این موارد را برنتابند و به اسلام بدبین شوند در حالی که اگر بُعد اخلاقی اسلام و بُعد احکامی اسلام را خوب تبیین کنیم انصافاً اسلام دوست داشتنی است. البته قرآن کریم در مورد انسان به ماهو انسان می‌فرماید: مشکل انسان این است که دوست دارد جلوی رویش باز باشد و به هیچ عنوان محدودش نکنند. اما هیچ عقل سلیمی این را نمی‌پذیرد حتی در دولت‌های غربی و سایر مذاهب که انسان باید مطلقاً آزاد باشد.

اخلاق آموختنی است نه نسبی 

وی تصریح کرد: انسان یک بعد فطری و یک بعد غریزی دارد؛ اگر بعد غریزی خود را تقویت کند به حیوانیت نزدیک می‌شود و اگر بعد فطری خود را تقویت کند به انسانیت نزدیک است. افرادی که اخلاق را نسبی می‌دانند و آن را آموختنی نمی‌دانند به بعد غریزی خود نزدیک شده‌اند. اگر انسان بعد فطری خود را حفظ کرده باشد، امکان ندارد اسلام را دوست نداشته باشد؛ چراکه اسلام براساس فطرت ما سرشته شده است.

وی با خاطرنشان کردن این مسئله که نسل جدید دغدغه‌های خاص خود را دارد، سؤال کرد: چه کسی باید این آموزه‌ها را به آنها منتقل کند؟ برنامه سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه‌های علمیه و ... برای این مسئله چیست؟

این صحیفه پژوه در پایان سخنان خود به جایگاه مهم صحیفه سجادیه در آموزش اخلاق اشاره کرد و گفت: مرحوم محمدتقی مجلسی انسان فرهیخته‌ای بود؛ مرحوم آیت‌الله العظمی بهجت جمله‌ای در مورد ایشان دارند که می‌فرمایند: هنوز که هنوز است ملامحمد تقی مجلسی بر مردم اصفهان ولایت دارد. یعنی شأن معنوی ایشان تا این حد بالا است. ایشان کتابی به نام روضه‌المتقین دارد و خاطره‌ای از اوایل سن بلوغ خود بیان می‌کند و می‌فرماید من در اوایل سن بلوغ بسیار دغدغه‌مند رضا و خوشنودی خداوند متعال بودم. در مکاشفه‌ای امام زمان(عج) را در مسجد جامع قدیم اصفهان دیدم و به حضرت گفتم ما همیشه شما را در دسترس نداریم؛ کتابی را به ما معرفی کنید که به واسطه آن کتاب خداوند را از خود راضی کنیم. امام زمان(عج) صحیفه سجادیه را به او مرحمت کردند و از آن زمان به بعد است که اقبال صحیفه سجادیه در تمام شهرها رواج پیدا می‌کند. ایشان می‌فرماید بسیاری از مردم اصفهان به برکت انس با این کتاب مستجاب الدعوه شدند. اگر مردم ما به صحیفه سجادیه اقبال کنند به معنای واقعی کلمه صفر تا صد اخلاق و سایر مسائل را از حضرت می‌آموزند. وقتی مطالب صحیفه سجادیه را در بین دانشجویان مطرح می‌کنم آنها با عتاب به من می‌گویند چرا تاکنون هیچ کس اینها را به ما نگفته است؟  

گفت‌وگو از زهرا ایرجی