برپایی کرسی تفسیر تنزیلی اجتهادی توسط استاد بهجت‌پور

به گزارش ایکنا، اخیرا حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، استاد حوزه و صاحب تفسیر همگام با وحی، اقدام به برپایی کرسی اجتهادی تفسیر تنزیلی در حوزه قم کرده است.

خبرنگار ایکنا به این مناسبت با حجت‌الاسلام و المسلمین حامد معرفت، معاون پژوهش مرکز تخصصی تفسیر التمهید للبحوث القرآنیة، گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانیم؛

 

 

حدود صد سال پیش که حوزه علمیه قم به دست آیت‌الله حائری یزدی بازگشایی شد، تفسیر جایگاه خاصی نداشت و بسیاری از علمای حوزه به تفسیر به عنوان درسی حاشیه‌ای نگاه می‌کردند.

 

خیر این گونه نیست. قرآن هیچ گاه از محل اهتمام علمای حوزه خارج نبوده و نخواهد بود. حوزه علمیه قم، قرآن را به عنوان منبع اول دین می‌داند و این از مسلمات است. سخن این است که درس تفسیر در مقایسه با درس‌های خارج فقه و اصول در حاشیه قرار داشته است. به عنوان مثال فقها، بعد از درس فقه خود دقایقی را به تفسیر می‌پرداختند و معمولا از متون تفسیری سلف، چون مجمع البیان، صافی و امثال آن، استفاده می‌شد. در سده اخیر به خصوص پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی کمتر شاهد برگزاری کرسی رسمی تفسیر بوده‌ایم که همانند درس‌های خارج فقه و اصول، به صورت تحلیلی و تفصیلی، اقوال مختلف در تفسیر آیات را مطرح و مورد نقد و بررسی قرار دهد و در نهایت تفسیری جدید و نوآورانه ارائه کند.

 

مرحوم علامه طباطبایی شاید اولین فردی بودند که به خود این جرئت را داده و کرسی درس اجتهادی تفسیر به این سبک را برگزار کردند که زمان آن تقریبا به دهه 40 باز می‌گردد. البته طبق گزارش‌هایی که هست، درس ایشان زیاد مورد استقبال قرار نمی‌گرفت ولی خوب با همان تعداد محدود طلبه، تاثیرگذاری زیادی داشت.

 

بله، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که حوزه علمیه فضای بیشتری برای توسعه پیدا کرد، علم تفسیر نیز وارد عرصه جدیدی شد و نه تنها درس تفسیر اجتهادی، بلکه مراکز متعددی برای تربیت طلاب متخصص در امر تفسیر و علوم قرآن تاسیس شد.

 

بدون تردید، هنگامی که سخن از کرسی تفسیر اجتهادی در حوزه علمیه به میان می‌آید، نام عالم سترگ، آیت‌الله العظمی جوادی آملی به ذهن‌ها متبادر می‌شود. این استاد گرانقدر که خود پرورش‌یافته مکتب علامه طباطبایی هستند، حدود چهار دهه بدون وقفه، همه روزه درس تفسیر قرآن را در حوزه ارائه کردند. این درس همان ویژگی‌های درس خارج فقه و اصول را دارا بود. یعنی متن خاصی را برای تفسیر انتخاب نکرده بودند و بر اساس تحلیلها و نقدها، تفسیری جدید و نوآورانه را ارائه می‌کردند.

درس تفسیر ایشان بعد از گذشت حدود چهار دهه، در سال 1399 با رسیدن به انتهای قرآن، به پایان رسید. البته بعد از تفسیر ایشان هم، تعدادی از اساتید حوزه علمیه قم، درس تفسیر اجتهادی را برگزار می‌کنند.

 

از آن‌جا که متن قرآن همه مخاطبان خاص و عام را در بر می‌گیرد طبیعتا تفسیر قرآن نیز گرچه به سبک تخصصی و اجتهادی و تحلیلی بیان می‌شود، اما برای عموم طلاب و حتی مخاطبان عمومی نیز قابل استفاده خواهد بود.

 

منظور این است که قرآن به ترتیب نزول مورد تفسیر قرار می‌گیرد. ابتدا سوره علق، بعد قلم و همین طور سوره‌های مکی و بعد هم سوره‌های مدنی. استاد بهجت‌پور معتقدند در ترتیب نزول سوره‌ها قرائنی وجود دارد که مفسر را در فهم بهتر آیات کمک می‌کند، همان‌گونه که باعث می‌شود برخی احتمالات تفسیری نادرست از دایره خارج شوند. به عنوان مثال اگر در ابتدای نزول قرآن، سخن از زکات آمده، نباید آن را به معنای زکات مصطلح در فقه معنا کرد؛ چرا که در آن زمان اساسا حکم فقهی زکات تشریع نشده بود.

یا این که در جای جای قرآن سخن از ایمان است، نباید در همه موارد ایمان را در یک مرتبه معنا کرد. همان‌گونه که در روایات آمده، ایمان مراتبی دارد. طبیعتا وقتی در طی 23 سال، خدای متعال در جای‌جای قرآن از ایمان سخن می‌گوید، نباید همه را عینا به یک معنا گرفت. بله گوهر ایمان در همه موارد استعمال یکی است اما مراتب و اجزا و شرایط آن در سیر نزول در حال تحول و تکامل است. با این وصف، ایمانی که در سوره عصر(نزول 13) آمده بسیار متفاوت از ایمانی است که در سوره بقره(نزول 87 ) آمده و آن نیز متفاوت از ایمانی است که در سوره توبه(نزول 114) آمده است. در سبک تنزیلی، گام‌های تغییر و تحول و رشد و تعالی جامعه ایمانی صدر اسلام قابل رصد است و می‌توان بر اساس آن، الگو و مراحل تحول اجتماعی را به دست آورده و در موارد مشابه به کار گرفت.

 

به هیچ وجه. سبک تنزیلی، یک سبک تفسیری است نه سبک نگارش و تدوین مصحف. مفسر می‌تواند سوره‌ها و آیات قرآن را به نحوی که خود مدنظر دارد چیده و تفسیر نماید. همان‌گونه که در تفسیر موضوعی، تفاسیر تک‌آیه‌ای، تفاسیر بخشی مثلا تفاسیر حوامیم و امثال آن را شاهد هستیم. این مسئله ارتباطی با ترتیب مصحف ندارد. مفسر می‌تواند در عین التزام به مصحف شریف و ترتیب آن، تفسیر خود را بر اساس نظم دیگری سامان دهد.

 

همان‌گونه که اشاره شد، سبک تنزیلی یک سبک تفسیری است و طبیعتا در عرصه تفسیر محدودیت‌های خود مصحف وجود ندارد. همان‌گونه که در تفسیر موضوعی، نظم آیات به کلی تغییر می‌کند. اگر تفسیر موضوعی مشروع باشد که هست، به طریق اولی، تفسیر تنزیلی مشروع می‌شود، زیرا در این سبک، صرفا ترتیب سوره‌ها تغییر کرده و نظم آیات درون سوره‌ها همچنان پابرجاست؛ اما در تفسیر موضوعی، ترتیب آیات تغییر کرده و آیاتی از سوره‌های مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند. آری اگر قرار بود مصحف هم تغییر کند، آن‌گاه این سؤال پیش می‌آمد که آیا این کار از لحاظ شرعی منعی دارد یا خیر؟ ضمن آن که شواهدی بر مشروعیت این سبک وجود دارد. به عنوان مثال طبق نظر مشهور، مصحف حضرت امیر مومنان علی(ع) که همراه با اضافات تفسیری بوده، به ترتیب نزول سامان یافته بود. 

 

همان‌گونه که اشاره شد، مصحف حضرت امیر مومنان(ع)، طبق نظر مشهور، به ترتیب نزول بوده است. بنابر برخی ورایات، گاه اهل بیت(ع) نیز برای پاسخ به برخی سؤالات، به ترتیب نزول توجه داشته‌اند. در میان مفسران نیز همواره ترتیب نزول مطرح بوده و برخی مسائل چون مراحل تحریم خمر، نزول سوره انسان در شان اهل بیت(ع)، و غیره از این روش بهره برده‌اند. اما این که تفسیر مستقلی به این سبک نگاشته شود به دروان معاصر در جهان اهل سنت باز می‌گردد؛ مانند تفسیر الحدیث، بیان المعانی و غیره.

 

تفاوت کار استاد بهجت‌پور با نمونه‌های قبلی این است که ایشان ممحض در این کار شده و ادبیات علمی و مبانی و پیش نیازهای لازم را تولید کرده‌اند و بر این اساس، به سراغ تفسیر آمده‌اند. از آن‌جا که این سبک در جهان اسلام به عنوان سبکی نوین مطرح است، بسیار ضروری است که حوزه علمیه قم نیز بر اساس مبانی خویش به این سبک بپردازد.  

 

 

درس تفسیر تنزیلی استاد بهجت‌پور همه روزه ساعت هفت تا هشت صبح در حرم مطهر حضرت معصومه(س)، صحن امام هادی(ع)، مقبره مرحوم دولابی برگزار می‌شود و شرکت برای عموم آزاد است. البته بنا به محدودیت‌های مکان برگزاری، متاسفانه فعلا امکان حضور خواهران وجود ندارد امید که شرایط آن هم فراهم شود.

 

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده