مکتب‌خانه؛ نماد هویت قرآنی در نیجر
علی‌رغم تاریخ پر از نوسانی که مکتب‌خانه‌ها در نیجر داشته‌اند، اکثر خانواده‌ها همچنان سنت تحصیل فرزندانشان در مکتب‌خانه را پیش از ثبت‌نام در مدارس دولتی حفظ کرده‌اند.
به گزارش ایکنا، مکتب‌خانه‌ها در گذشته نقش مهمی در حفظ قرآن کریم و آموزش علوم قرآنی به کودکان ایفا می‌کردند و در بسیاری از کشورها، سنت آموزش کودکان در مکتب‌خانه از گذشته وجود داشته و اکنون نیز آثاری از آن دیده می‌شود.
تارنمای شبکه الجزیره در گفت‌وگویی با فاطمه احمد، استاد مدرسه «فرانکو عرب» و ناظر آزمون دانشجویان خارجی دانشگاه محمد بن سعود شهر نیامی، پایتخت نیجر، به موضوع مکتب‌خانه‌ها در کشور نیجر پرداخته است.
فاطمه احمد در گفت‌وگو با الجزیره نت می‌گوید: خلیفه عثمان بن فودیو اولین کسی بود که سیستم کلاس‌های درس را در نیجر و نیجریه تأسیس کرد. او علمای قبایل را به عنوان پادشاه برای آنجا برگزید و هر پادشاهی یک مسجد و یک کلاس درس داشت. این کلاس سالنی بود مخصوص حفظ قرآن و تحصیل علوم قرآنی که به خانه خود پادشاه متصل بود.
به مدت چند قرن، هفت پادشاه قوم هوسه سنت خلیفه عثمان بن فودیو را حفظ کردند و این کلاس‌ها به گونه‌ای پیشرفت کرد که هر دانش‌آموزی که کل قرآن را حفظ می‌کرد و علوم آن را فرا می‌گرفت، می‌توانست یک کلاس درس و یک مسجد در خانه خود بسازد. بدین ترتیب تعداد امامان جماعت عالم و دانش‌آموزان افزایش یافت تا آغاز قرن گذشته که تاریخ این منطقه شاهد تحولی بزرگ بود.
تاریخ حکایت از تلاش‌های استعمار فرانسه برای از بین بردن مکتب‌خانه‌ها دارد؛ در همین رابطه یک داستان در نیجر دهان به دهان می‌چرخد که: یکی از رؤسای جمهور فرانسه از شیوخ و علمای قبایل دعوت کرد تا به آنها داروی ضد بیماری وبا بدهد. وقتی زمان آن فرا رسید و همه آنها جمع شدند، آنها را آتش زد. این کار سایر علما را مجبور کرد که پس از این حادثه به خارج از کشور بگریزند، برخی از آنان ناپدید شدند و هیچ‌کس خبری از آنها نداشت.
فاطمه احمد ادامه داد: فرانسوی‌ها به کشتن علما بسنده نکردند بلکه همه مکتب‌خانه‌ها و کتاب‌ها را نیز سوزاندند؛ لذا ما امروز هیچ مرجع تاریخی موثق که بیانگر تاریخ علمی نیجر قبل از مستعمره شدن باشد در دست نداریم. جز اینکه تاریخ مذکور از علمایی مانند شیخ عثمان بن سمبو الفلاتی از منطقه آزاواگ و شیخ محمد العابد از منطقه آگادز حکایت می‌کند که در مقابل بسته شدن مدارس قرآنی مقاومت کردند تا به شهادت رسیدند.
به گفته فاطمه احمد، دولت نیجر پیش از مستعمره شدن حتی در قضاوت و معاملات مالی خود از زبان عربی یا هوسایی با حروف عربی استفاده می‌کرد.
فشارهای فرانسه بر مراکز آموزشی نیجر
پس از این مرحله، مدارس دولتی با تکیه بر زبان فرانسوی و نه هیچ زبان دیگری در این کشور افتتاح شد و کودکان قبایل مختلف مجبور شدند به این مدارس بروند. اما تلاش‌ها در ابتدای امر با شکست مواجه شد.
فاطمه احمد درباره آن دوران می‌گوید: فرانسوی‌ها درهای تک تک خانه‌ها را می‌زدند تا آمار تعداد کودکان هرخانه را بگیرند و آنها را به مدرسه بفرستند. مادران هم کودکان خود را مخفی کرده و آمار دروغ به آنها می‌دادند. زیرا هیچ‌کس نمی‌خواست به دست اشغالگران آموزش ببیند.
با گذشت زمان، فرانسه تصمیم گرفت روش سرکوبگرانه خود برای اقناع کودکان جهت تحصیل در مدارس را تغییر دهد، لذا اعلام کرد که هرکس مدرسه ابتدایی را به پایان برساند سرباز می‌شود و هرکس در مقطع متوسطه موفق شود، معلم کلاس‌هاس اول و دوم خواهد شد.
این کار تقریباً با موفقیت روبه‌رو شد اما فرانسوی‌ها دیدند که بسیاری از خانواده‌ها فرزندانشان را برای یادگیری زبان عربی که مرتبط با دین و تاریخ جامعه بود، به کشورهای نیجریه، مصر و سودان می‌فرستند. لذا مدارسی با عنوان «فرانکو عرب» تأسیس کرد که در آن دو زبان عربی و فرانسوی آموزش داده می‌شد. این مدارس هنوز هم در شهرهای بزرگ این کشور وجود دارد گرچه کلاس‌های آن محدود شده است.
بازگشت مکتب‌خانه‌ها پس از دوره اختفا
امروز در شهر نیامی، پایتخت نیجر صدها مکتب‌خانه وجود دارد که در زبان محلی «ماکارانتا» نامیده می‌شود. مردم این شهر می‌گویند که این مکتب‌خانه‌ها با آموزش سنتی قرآن پس از استقلال نیجر ایجاد شده است البته کمی متفاوت بوده است زیرا مدیر مکتب‌خانه از هر دانش‌آموز ماهانه حداقل 400 فرانک CFA (واحد پول هشت کشور آفریقایی) می‌گرفت. همچنین دانش‌آموزان مکتب‌خانه‌های شبانه‌روزی در ازای غذا، نوشیدنی و خوابگاه 25 هزار فرانک CFA می‌پرداختند و علوم قرآن کریم را می‌آموختند.
امروزه دولت نیجر فقط گواهینامه مدارس دولتی را به رسمیت می‌شناسد و به فارغ‌التحصیلان مکتب‌خانه‌ها هرچند که از رتبه بالایی برخوردار باشند اجازه کار نمی‌دهد زیرا فارغ‌التحصیل مکتب‌خانه دروس تربیت جنسی و بدنی را فرا نگرفته و به زبان فرانسوی مسلط نیست در صورتی که مدارس دولتی به این مسئله توجه ویژه دارند.
فاطمه احمد تأکید کرد: ما در نیامی تقریباً 50 مکتب‌خانه شبانه‌روزی و بیش از 500 مکتب‌خانه عادی داریم و در شهرهایی مانند تاهوا، زیندر و تیوا مکتب‌خانه شبانه‌روزی وجود ندارد زیرا مردم این شهرها ترجیح می‌دهند فرزندانشان را به نیجریه بفرستند. این درحالی است که فرزندان اهالی شهر اگادز به لیبی مهاجرت می‌کنند.
نیجریه ایستگاه دوم در زندگی خلیفه عثمان بن فودیو محسوب می‌شد. این کشور پیش از استعمار فرانسه بخشی از ممالک هوسه بود و قرن‌هاست که به عنوان نخستین مرکز آموزش قرآن برای نیجریایی‌ها مشهور است.
فاطمه می‌گوید: مردم شهرهای سای، زیندر و آزاواگ که در روزگار خود مرکز علمای بزرگ به شمار می‌رفتند، فرزندان خود را به مکتب‌خانه‌های نیجریه می‌فرستادند تا نزد شیوخ آنجا آموزش ببینند. هر دانش‌آموزی هم که فارغ‌التحصیل می‌شد به عنوان امام جماعت روستای خود منصوب می‌شد.
فقیه مامادو، در گفت‌وگو با الجزیره نت درباره برخی آداب و رسوم فراموش شده مدارس قرآنی در نیجر می‌گوید: در مدارس زمان حکومت خلیفه عثمان بن فودیو هریک از دانش‌آموزان که حزب سبّح (سوره‌هایی که با سبح شروع می‌شود) را حفظ می‌کرد، در مکتب‌خانه یک ولیمه می‌داد؛ و وقتی به سوره جمعه می‌رسید و آن را حفظ می‌کرد، برای 5 حزب گذشته یک ولیمه دیگر می‌داد. به همین ترتیب تا اینکه حفظ قرآن کریم را به پایان می‌برد. در آن زمان خانواده‌اش در خانه یک ولیمه می‌دادند و مانند داماد او را تکریم می‌کردند.
وی افزود: اولین مدرسه قرآنی پس از استقلال نیجر در سال 1991 افتتاح شد و به مدت 5 سال به حفظ قرآن کریم اختصاص داشت. در نیجر بیش از 200 مکتب‌خانه از این نوع تا سال 2017 تأسیس شد و حافظان این مکتب‌خانه‌ها در مسابقات قرآنی بین‌المللی به نام کشور نیجر شرکت می‌کردند.
امروز هیچ نهاد دولتی از مکتب‌خانه‌ها یا مدارس قرآنی حمایت نمی‌کند، و تنها ثروتمندان قبایل هستند که صدقه‌های خود را در مناسبت‌های دینی به این مدارس اهدا می‌کنند. همچنین بسیاری از مؤسسات خیریه وابسته به کشورهای عربی در ساخت مساجد در روستاهای این کشور کمک می‌کنند تا از فضای این مساجد برای آموزش قرآن و تدریس علوم قرآنی بهره برداری شود.
علی‌رغم تاریخ پر از نوسانی که مکتب‌خانه‌ها در نیجر داشته‌اند، اکثر خانواده‌ها همچنان سنت تحصیل فرزندانشان در مکتب‌خانه را پیش از ثبت‌نام در مدارس دولتی حفظ کرده‌اند. آنها بر این باورند که «حفظ قرآن در کودکی همچون حکاکی بر روی سنگ است.»
ترجمه گزارش از فرشته صدیقی
مطالب مرتبط
