انقلابی که روش تفسیر قرآن آیت‌الله معرفت ایجاد کرد

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی؛ عضو هیئت علمی جامعه المصطفی و مترجم و مفسر قرآن کریم، شامگاه 15 دی‌ماه در نشست علمی «آرای نوآورانه علمی حوزه علمیه قم در تفسیر در سده اخیر» از مجموعه نشست‌های صدمین سال بازتاسیس حوزه علمیه قم که از سوی معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار شد با بیان اینکه یکی از ابتکارات و نوآوری‌های علمی در تفسیر در سده اخیر، نوآوری در روش بوده است، گفت: آیت‌الله معرفت در تفسیر اثری جامع که پنج جلد آن در دوران حیاتشان نوشته شد و مابقی در دست اقدام است، روایات شیعه و اهل سنت در مورد هر آیه را کنار هم قرار داده و بررسی کرده‌اند؛ قبلا روایات تفسیری به روش مقایسه نبود بلکه در تفاسیری چون برهان و نورالثقلین فقط روایات شیعه آمده است و در روایات اهل سنت هم فقط روایات اهل سنت ولی ابتکار ایشان این بود که روایات را کنار هم قرار داد و امتیاز روایات اهل بیت(ع) را بازگو کرد.

 

وی با اشاره به روش تفسیر اشاری اظهار کرد: آیت‌الله معرفت در این روش هم نوآوری کرده و نظریه بطن را ارائه دادند؛ ایشان از سال 1381 یک نظریه‌ای مطرح کرد؛ بطن قرآن هرچند معانی مختلفی در بین قرآن‌پژوهان داشته است ولی ایشان نظریه جدیدی مطرح کرد و بطن را به صورت روشمند ارائه داد؛ گفتند ما ابتدا مفهوم آیه را به دست می‌آوریم سپس الغای خصوصیت از معنای آیه می‌کنیم و بعد مرحله سوم یک پیام و قاعده کلی از آیه می‌گیریم سپس آن را بر مصادیق تطبیق کرده و در نهایت آزمایش می‌کنیم تا تفسیر به رای نشود. 

 

رضایی اصفهانی برای تبیین این بحث به سوره مبارکه مسد اشاره کرد و گفت: مثلا در آیه «تبت یدا ابی لهب وتب»؛ هدف آیه مبارزه با دشمن است و از زمان و مکان و ابولهب الغای خصوصیت کرده و در این صورت معنای آن این است که مرگ بر دشمنان اسلام؛ این پیام را بر مصادیق جدید تطبیق می‌کنیم که مرگ بر آمریکا و اسرائیل می‌شود. این روش علامه معرفت در تفسیر اشاری امروزه انقلابی در تفسیر ایجاد کرده است. 

 

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) اضافه کرد: همانطور که تفسیر قرآن به قرآن علامه طباطبایی توانست تحول در تفسیر شیعه ایجاد کند آیت‌الله معرفت هم با ابتکارات خود این کار را کرده‌اند.

 

این مفسیر قرآن کریم با اشاره به ابتکار تفسیر علمی در صد سال اخیر، افزود: در این روش، از علوم انسانی و تجربی برای فهم آیات قرآن استفاده می‌شود که در این مورد مصری‌ها پیشگام بودند؛ الجواهر را طنطاوی نوشت و در هند هم سیداحمدخان هندی القرآن و الهدی و الفرقان را نوشت ولی اشکالاتی به این تفاسیر وارد بود؛ آیت‌الله مکارم شیرازی اصلاحاتی در این روش به کار بردند زیرا در تفاسیر علمی عمدتا تفسیر به رای و روش‌های نادرست از جمله تطبیقات غیرمنطقی بر قرآن بار می‌شد ولی آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه از علوم قطعی برای فهم آیات قرآن استفاده کرد یعنی اگر یک آیه پزشکی و کیهان‌شناسی مورد بحث بود حتما از علوم قطعی در این عرصه استفاده می‌کردند.

 

وی افزود: این روش سبب شد تا بنده آن را در کتاب درآمدی بر تفسیر قرآن و همچنین منطق تفسیر قرآن را دسته‌بندی کرده‌ام؛ لذا ایشان توانستند روش تفسیر علمی را ضابطه‌مند کنند. 

 

رضایی اصفهانی با اشاره به نوآوری دیگر تفسیری در صد سال اخیر حوزه علمیه به نوآوری در ساختار و اسلوب اشاره کرد و گفت: یکی از این نوآوری‌ها تفسیر به ترتیب نزول است؛ تفاسیر معمولی در مورد قرآن عمدتا به ترتیب مصحف یعنی از حمد و بقره تا ناس پیش می‌رود ولی روش دیگری استفاده شده است که برخی آن را به امام علی(ع) مستند می‌کنند که در مصحف معروفشان ارائه کردند که در  دسترس ما نیست. در بین اهل سنت برخی از این روش استفاده کردند و در بین شیعه هم برای اولین حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور از این روش استفاده کرده است که به آن تفسیر تنزیلی گویند که نتایج و پیامدهای جدیدی دارد.

 

وی افزود: در این روش، از سوره‌های ابتدایی به ترتیب نزول شروع می‌شود لذا گاهی قرائنی ایجاد می‌شود که می‌توان از آن مطالب جدیدی گرفت؛ اسلوب دیگر هم تفسیر مقارن به صورت موضوعی است که بنیانگذار این روش هم در حوزه علمیه قم حجت‌الاسلام فتح‌الله نجارزادگان است یعنی موضوع امامت را در بین مفسران شیعه و سنت مورد بحث قرار می‌دهند همچنین خداشناسی و نبوت و معاد و آیات مهدویت که اخیرا کتابی در این باره نوشته است؛ این شیوه هم‌اکنون به یک رشته با عنوان تفسیر تطبیقی در حوزه و دانشگاه تبدیل شده است. 

 

صاحب تفسیر مهر با اشاره به روش تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای، تصریح کرد: این روش نوع پیشرفته از تفسیر علمی است که در تفسیر نمونه هم به آن اشاره شد؛ بعدها گونه جدید آن تفسیر میان‌رشته‌ای شد مثلا تربیت را در قرآن و علوم تربیتی بحث کرده و مشترکات و افتراقات را به دست می‌آوریم و نوآوری‌های قرآن را استخراج می‌کنیم و در نهایت به نقد علوم پرداخته و نتیجه‌گیری می‌کنیم. 

 

رضایی اصفهانی بیان کرد: مثلا حدود 140 روش تربیتی در قرآن داریم که می‌توان آن را با روش‌های تربیتی بیان شده در علم تربیت مقایسه کنیم سپس بین این دو مقایسه و نقاط مشترک را به دست می‌آوریم و همین کار را می‌توان در مبانی تربیت و نتایج و غایات تربیت و ... هم به کار برد و به مبانی قرآن‌بنیان در تربیت برسیم و همه علوم را قرآن‌بنیان کنیم که نمونه‌های آن مدیریت، سیاست، تربیت و اقتصاد قرآن‌بنیان است. 

 

عضو هیئت علمی جامعه‌ المصطفی(ص) با بیان اینکه این شیوه رشد زیادی دارد، اضافه کرد: این بحث امروزه به رشته‌های مختلف قرآن و علوم تبدیل شده است و بنده در سال 1390 به عنوان کرسی نظریه‌پردازی ارائه کردم و در کشور تصویب شد و امروزه رشته قرآن و علوم با 11 گرایش در حوزه و دانشگاه‌های ایران و از همه مهمتر در جامعه‌ المصطفی در حال تدریس است که از جمله می‌توان به قرآن و جامعه‌شناسی، قرآن و اقتصاد، قرآن و تربیت، قرآن و نجوم، قرآن و روان‌شناسی، قرآن و مدیریت، قرآن و حقوق، قرآن و بهداشت و سلامت، قرآن و تاریخ و قرآن و هنر اشاره کرد.

 

رضایی اصفهانی تصریح کرد: تفسیر موضوعی درون‌قرآنی هم روش دیگری است؛ تفسیر موضوعی چند نوع برون‌قرآنی، درون‌قرآنی، تطبیقی و میان‌رشته‌ای است که هر کدام نوآوری خود را دارد و جز تفسیر استنطاقی که از ابتکارات حوزه نجف و مرحوم شهید صدر است مابقی جزء نوآوری‌های حوزه قم در صد سال اخیر است گرچه همان روش شهید صدر هم در حوزه قم بالنده شد و امروزه کتب زیادی در این زمینه شکل گرفته است و پایان‌نامه‌های زیادی برای آن نوشته شده است.

 

مفسر و مترجم قرآن کریم با بیان اینکه تفسیر موضوعی در حوزه تولید خیلی موفق بوده است از جمله تفسیر منشور جاوید از آیت‌الله سبحانی در این باره نوشته شد، اضافه کرد: تفسیر پیام قرآن از آیت‌الله مکارم شیرازی و تفسیر موضوعی قرآن آیت‌الله جوادی آملی هم نوشته شد و الان رشته تفسیر موضوعی به عنوان یک رشته جدید و مستقل در حوزه آیات‌الاحکام و آیاات‌الاخلاق مصوب شده است. 

 

رضایی اصفهانی با اشاره به نوآوری در رویکردهای تفسیری ادامه داد: یک مورد تفسیر ساختاری است؛ این تفسیر توسط دو نفر از محققان حوزوی یعنی محمود بستانی و محمد خامه‌گر، بنیانگذاری شد و تفسیر ساختاری قرآن از آقای خامه‌گر در چند جلد چاپ شده است و این تفسیر براساس ساختار سوره پیش می‌رود و تفسیر دیگر هم تفسیر تدبری در قرآن است که این شیوه هم در سالیان اخیر در حوزه قم رواج یافته است.

 

وی افزود: پژوهشی پیرامون تدبر اثر ولی‌الله نقی‌پور و درسنامه تدبر در سوره‌های قرآن نوشته آقای الهی هم از جمله آثار در این روش است و این روش امروزه مورد توجه واقع شده است و رشد خوبی دارد و نتایج خوب ولی مخالفان و موافقانی هم دارد.