آیت‌الله مصباح یزدی انسان اخلاق‌مدار ولی بی‌ایمان را شایسته تخفیف در عذاب می‌داند

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین احمدی؛ استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، 22 دی‌ماه در نشست «فلسفه اخلاق» با موضوع تمایز حدنصاب اخلاقی، در مجمع عالی حکمت اسلامی با بیان اینکه حدنصاب اخلاق از منظر آیت‌الله مصباح یزدی باور به خدا و آخرت است، گفت: اگر کسی ایمان به قیامت ندارد یعنی در افعال خود حسن فعلی دارد ولی حسن فاعلی ندارد و نیت سوء و ریا هم نداشته است مانند سخاوت حاتم طائی آیا این کارها برای فرد سودی هم خواهد داشت؟ آیت‌الله مصباح در برخی فرمایش‌ها دارند که براساس روایات چنین افرادی با تخفیف در عذاب مواجه خواهند بود. 

وی با طرح این پرسش که چرا باید چنین تخفیفی صورت بگیرد، ادامه داد: اگر ما بین علم اخلاق و اخلاق تمایز قائل شویم خیلی از منازعات در نظریات اخلاقی و بین اندیشمندان شیعه از بین خواهد رفت؛ اندیشمندان ما تاکنون وقتی علم اخلاق را تعریف می‌کردند فقط نگاه معرفی رذایل و فضایل نداشتند و چیزی بیش از آن مدنظرشان بود یعنی شامل تربیت اخلاقی هم بوده است مانند معراج السعاده که راه علاج هم ارائه کرده است. 

احمدی بیان کرد: آیت‌الله مصباح در تعریف علم اخلاق این بیان را دارند که علم اخلاق دانش صفات مهلکه و منجیه و چگونگی متصف‌شدن است؛ این تعریف براساس مشی مشهور است ولی ایشان در فلسفه اخلاق مباحث را طوری پیگیری کرده‌اند که علم اخلاق از تربیت اخلاقی جدا شده است. ایشان در بیان دروس فلسفه اخلاق مفاهیم اعتباری را از حقیقی جدا کرده‌اند. از منظر ایشان جملات امری موجب انگیزه بیشتر برای مخاطب در انجام کارهای اخلاقی می‌شود.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه علم اخلاق بیانگر ارزش‌ها و صفات اخلاقی است یعنی فضائل و رذایل را معرفی می‌کند، اظهار کرد: در تربیت اخلاقی امر و بعث و برانگیختن انشایی وجود دارد؛ علامه مصباح هم در تعریف علم اخلاق معمولا تربیت اخلاقی و معرفی فضائل و رذائل را یکی گرفته‌اند اما چند مورد هم در برخی آثار دیده می‌شود که بین این دو تفکیک کرده‌اند. 

تفکیک علم اخلاق از تربیت اخلاقی

وی افزود: در بسیاری از کشورها بین علم اخلاق و تربیت اخلاقی تفکیک وجود دارد و اگر با این رویکرد دیدگاه ایشان را تبیین کنیم در این صورت به داده‌های خوبی خواهیم رسید؛ حدنصابی که علامه مطرح کرده است یعنی حداقل اصول اخلاقی که برای سعادت لازم است؛ حد جدایی بین دو مرز است و نصاب هم آغاز هر چیزی است یعنی حدنصاب مرزی است که آغاز هر چیز را نشان می‌دهد. از منظر علامه مصباح این حد نصاب، ایمان به خدا و آخرت است. 

احمدی بیان کرد: از منظر ایشان نیت باید قرب به خدا و تامین آخرت باشد وگرنه اگر چیزی به انسان بدون نیت بدهند اعطایی است و از قلمرو اخلاق بیرون است مانند جاهل قاصری که به بهشت برود؛ این فیض اعطای الهی است نه نتیجه فعل او  و این مقوله غیراکتسابی  خارج از اخلاق است؛ پس اگر گفته می‌شود حدنصاب ایمان به خداوند است چون اخلاق با اختیار و اراده انسان مرتبط است لذا نیت و قصد در یک عمل شرط اصلی است. 

وی با اشاره به حد نصاب تربیت اخلاقی، افزود: در این زمینه ایشان معتقد است کسانی که در مسیر تربیت اخلاقی هستند ولو اینکه هنوز به قرب الهی هم نرسیده‌اند این حدنصاب را دارا هستند؛ یعنی حتی اگر نیت قرب الهی هم نداشته باشد ولی فعل او حق طلبانه باشد تا در این مسیر با سرعت بیشتری پیش برود باز مشمول تربیت اخلاقی است؛ مثلا حاتم طائی وقتی سخاوت دارد در مسیر تربیت اخلاقی است لذا تخفیف عذاب دارد و اگر وارد بهشت هم بشود اعطای خداوند است که در بیرون از علم اخلاق باید بحث کنیم.

استاد حوزه علمیه با اشاره به تمایز بین علم اخلاق و تربیت اخلاقی، تصریح کرد: هدف از اخلاق رسیدن به قرب الهی است و شرط آن ایمان به خدا و قیامت است ولی در تربیت اخلاقی چون هدف در مسیر قرب الهی قرارگرفتن است حتی فرد اگر در مسیر هم باشد حدنصاب را داراست. تمایز دیگر بین این دو، نیت است یعنی در متربی، داشتن نیت قرب الهی شرط نیست و اگر مربی با نیت الهی یکسری اخلاقیات را به او فهماند و او هم بدون نیت کارهای اخلاقی کرد در این صورت قبول است، البته از منظر علامه هر فعل اختیاری معمولا نیت دارد. 

قلمرو علم اخلاق و اخلاق

وی افزود: تفاوت دیگر قلمرو بین علم اخلاق و اخلاق است؛ یعنی قلمرو اخلاق رسیدن به قرب الهی است ولی قلمرو تربیت اخلاقی وسیع‌تر از آن است لذا کسانی که به حدنصاب اخلاق نرسند ولی در مسیر تربیت اخلاقی باشند مشمول سعادت هستند. تمایز دیگر هم تفاوت در روش بین این دو است؛ در اخلاق از الزام و اجبار استفاده نمی‌شود یعنی اگر حجاب الزامی می‌شود نه به خاطر اخلاقی بلکه به خاطر الزام قانونی دولتی آن است؛ ولی تربیت اخلاقی در روش خود از امر و الزام استفاده می‌کند. آخرین تمایز بین این دو در حدنصاب بین آن دو هست که حدنصاب تربیت اخلاقی رساندن متربی به اهداف اخلاقی است و در مسیر قراردادن او کفایت می‌کند ولی در اخلاق رسیدن به مقام قرب الهی و سعادت قیامت لازم است. 

وی تاکید کرد: در نتیجه‌گیری این بحث می‌توان گفت با وجود دوپهلو بودن تعریف اخلاق در نظر علامه ولی ایشان در موارد متعدد بین تربیت اخلاقی و اخلاق تفاوت قائل شده است و بین علم اخلاق با اخلاق فرق گذاشته‌اند.