«امان»‌ منشأ «امانِ عالم» از خالق مهربان

میلاد با سعادت امیرالمومنین علی(ع) فرصت مناسبی است تا به گوشه‌ای از جنبه‌های معنوی و عرفانی این شخصیت بی‌بدیل تاریخ اسلام بپردازیم. حضرت که خود نماد عدالت، عرفان و شجاعت است، میراثی از سخنان عمیق و آموزنده برای بشر به جای گذاشته که هر کدام دریچه‌ای به سوی معرفت الهی باز می‌کند.

مناجات حضرت علی(ع) در مسجد کوفه از جمله متون پرمعنا و الهام‌بخشی است که ذهن و دل هر خواننده‌ای را به تفکر وادار می‌کند. ایکنا در ایام میلاد مبارک مولا، به سراغ فرشته بلوچی، نویسنده کتاب «شرحی بر مناجات امیرالمومنین(ع) در مسجد کوفه» رفته‌ است. این اثر با دیدگاهی عمیق به تحلیل و تفسیر این مناجات پرداخته و افق‌های جدیدی از فهم این کلمات نورانی را پیش روی مخاطب گشوده است.

این کتاب در دو بخش با نام‌های «مناجات چیست» و «فرازهای مناجات» تنظیم شده است. نگارنده در بخش اول به تبیین مناجات و دعا و هدف از آن پرداخته و در بخش دوم 32 عبارت از مناجات حضرت امیر(ع) را در دو قسمت بررسی کرده و معنای لغوی و تفسیری و تأویل هر عبارت را توضیح داده است.

در ادامه، گفت‌وگوی ایکنا با فرشته بلوچی را می‌خوانید که درباره چرایی و چگونگی نگارش این کتاب، ارزش‌های معنوی مناجات امیرالمؤمنین و اهمیت مطالعه چنین متونی در دنیای امروز صحبت کرده‌ایم.

فرشته بلوچی، استاد دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به این سؤال که چرا این مناجات از حضرت علی(ع) را برای پژوهش و انتشار کتاب انتخاب کردید؟ گفت: زمانی که سال دوم دبیرستان و مشغول تحصیل بودم با شنیدن داستان تشرف شخصی خدمت امام زمان(عج) از زبان دبیر بینش اسلامی، انقلاب روحی عجیبی در من ایجاد شد و به لطف امام زمان(عج) راهم را پیدا کردم، مسیر زندگی من تغییر پیدا کرد، عاشق قرآن و اهل بیت(ع) شدم و در آن سن کم کتاب شریف کافی را که از معتبرترین کتب حدیثی شیعه است مطالعه کردم.

وی ادامه داد: در همان سن و سال احادیثی که برای من قابل درک بود را با هدف بکارگیری در زندگی شخصی خود می‌نوشتم؛ همین نوشتن به من کمک می‌کرد تا آن احادیث را حفظ کنم. در موراد متعددی وقتی می‌خواستم تصمیمی بگیرم یا کاری انجام دهم، حدیثی در همان مورد به ذهنم خطور می‌کرد و همچون چراغی که در راه تاریکی روشن می‌شود، ذهنم را باز و راهنمایی می‌کرد.

این استاد دانشگاه افزود: در 17 سالگی با مناجات حضرت علی(ع) به صورت صوتی در مسجد کوفه آشنا شدم. در آن سال‌ها نوار کاست موجود بود و من ضبط صوت کوچکی داشتم که این نوارها را با آن گوش و زمزمه می‌کردم و بیشتر روزها بعد از نماز این مناجات را گوش می‌دادم. آن زمان نمی‌دانستم مناجاتی که تا به این حد با آن مأنوس هستم در مفاتیح وجود دارد و عنوان آن مناجات حضرت علی(ع) در مسجد کوفه است. همین علاقه به قرآن و اهل بیت(ع) موجب شد با اینکه به دلیل رتبه خوب کنکور امکان انتخاب هر رشته‌ای را داشتم، رشته علوم قرآن و حدیث را انتخاب کنم و بعدها در مقطع ارشد همین رشته را ادامه دادم و در این مقطع با استاد امیر توحیدی آشنا شدم. ایشان ما را با مباحث عمیق قرآن آشنا و در خصوص ولایت حضرت علی(ع) صحبت می‌کردند؛ بنابراین با مشورت ایشان تصمیم گرفتم برای پایان نامه ارشد موضوع مناجات حضرت علی(ع) را انتخاب کنم.

وی با اشاره به اینکه پس از دفاع از پایان‌نامه، پژوهش صورت گرفته در قالب کتاب منتشر شد، گفت: کلمه به کلمه این کتاب با محبتی که به وجود نازنین حضرت علی(ع) داشتم نوشته شده و با عنایاتی که با تمام وجودم در آن زمان لمس می‌کردم بر روی این پایان نامه کار کردم. البته باید بگویم این عنایات شامل حال هر کسی می‌شود که برای اهل بیت(ع) هر قدمی ولو کوچک بردارد.

بلوچی در خصوص محتوای کتاب مناجات حضرت امیر(ع) در مسجد کوفه، گفت: این مناجات را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد که بخش اول آن فرازهای اول این مناجات است که با «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْأَمَانَ» شروع می‌شود و سپس حضرت یک سری آیات را ذکر می‌کنند که به صحنه‌های هول‌انگیز قیامت اشاره دارد و از خداوند از این واقعه عظیم و از این روز و اتفاقاتی که بناست در آن بیفتد، طلب امان می‌‌کنند. در این بخش تماماً آیاتی انتخاب شده که مربوط به صحنه‌های قیامت است.

وی با اشاره به فراز «أَسْأَلُكَ الْأَمَانَ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ، وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ، وَ صَاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ، لِكُلِّ امْرِى ءٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ» گفت: در این فراز حضرت امیر(ع) می‌فرمایند خدایا امان می‌خواهم از تو برای روزی که انسان از برادرش، مادرش، پدرش و از همسری که همراه اوست(صَاحِبَتِهِ تعبیر همسری است که بسیار همراه و همدل است) و فرزندانش فرار می‌کند. در این فرازها به خوبی شرایط قیامت تشریح شده است.

این استاد دانشگاه در خصوص بخش دوم این مناجات، گفت: بخش دوم نجوای عاشقانه‌ای است که هر فراز آن با خطاب «مَوْلايَ يَا مَوْلايَ» آغاز می‌شود و حضرت صفات خداوند را نام می‌برند و نقطه مقابل آن صفت که برای بشر است را بیان می‌کنند؛ از جمله می‌فرمایند: «مَوْلايَ يَا مَوْلايَ، أَنْتَ الْخَالِقُ وَ أَنَا الْمَخْلُوقُ، وَ هَلْ يَرْحَمُ الْمَخْلُوقَ إِلّا الْخَالِقُ؟» یعنی مولای من تو خالق منی و من مخلوق توأم؛ چه کسی بر مخلوق رحم می‌کند الا خالقش.

بلوچی اضافه کرد: در شرح این مناجات چهار هدف اصلی را در رأس کار خود قرار دادم اول بررسی سندی این مناجات بود که از حیث سلسله سند بررسی شد. دوم بررسی لغوی تک تک کلماتی بود که در این مناجات به کار رفته است، سوم بیان نکات تفسیری آنها و چهارم بیان نکات تأویلی که تمام منابع مورد استفاده از منابع دسته اول و معتبر لغوی و تفسیری استفاده شد.

وی در پاسخ به این سؤال که چرا در این مناجات حضرت علی(ع) از لفظ «امان» استفاده کرده‌اند؟ گفت: در تمام فرازهای ابتدایی حضرت این فرمایش را عیناً تکرار می‌کنند که «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْأَمَانَ». بار معنایی واژه‌های «امان» و «مولا» که در فرازهای بعدی تکرار شده و اینکه چرا حضرت آنها را مرتب تکرار کرده‌ با استناد به آیات و روایات در کتاب تشریح شده است.

امان همه به ولایت علی(ع) باز می‌گردد

بلوچی در خصوص واژه «امان» گفت: در مورد کلمه امان با توجه به روایات و فرمایشاتی که از حضرات معصوم وجود دارد، به خصوص این روایت که خداوند می‌فرماید: «وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي؛ ولایت علی بن ابی طالب(ع) حصار و قلعه محکم من است و هر کسی که در آن داخل شود از عذاب من ایمن خواهد بود» هر چه از این واژه هست همه به ولایت آقا امیرالمؤمنین باز می‌گردد.

بلوچی در ادامه گفت: محتوای پژوهش شده بسیار گسترده‌تر بود اما در زمان انتشار کتاب باید انتخاب می‌کردم که کتاب مناسب عموم مردم یا صرفاً برای قشر دانشگاهی منتشر شود که من به دلیل اینکه می‌دانستم مردم با این مناجات مأنوس هستند مورد اول را انتخاب کردم و زبان کتاب را ساده‌تر انتخاب و بحث‌های تخصصی علوم قرآن و حدیث حذف شد که در چاپ‌های بعدی امیدوارم موارد حذف شده نیز اضافه و کتاب برای قشر دانشگاهی نیز منتشر شود.

وی در پاسخ به این سؤال که این مناجات چه درس‌هایی در مورد معادشناسی و خداشناسی به ما ارائه می‌کند؟ گفت: زندگی‌های امروزی و مشغله‌های ذهنی که همه ما داریم موجب می‌شود گاهی جایگاه خودمان را فراموش کنیم و از یاد ببریم که خداوند چرا ما را خلق کرده و این مسیر زندگی ما قرار است به کجا منتهی شود. تمامی آیات و روایات با توجه به نکات روانشناسانه و دقیق بیان شده است. در این حال ما برای اینکه بدانیم چگونه باید با خداوند صحبت کنیم، چه بگوییم، چگونه بگوییم، چه بخواهیم و چگونه خداوند را خطاب قرار دهیم نیاز داریم از بندگان برگزیده خداوند یعنی 14 معصوم(ع) یاری بگیریم.

درخواست کردن را از ائمه(ع) بیاموزیم

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: همه ما می‌دانیم که هر طور بخواهیم با زبان خودمان با خداوند صحبت کنیم، کم می‌آوریم و نمی‌دانیم که از چه واژه‌ها و کلماتی استفاده کنیم و چه بگوییم و چه درخواستی باید داشته باشیم. وقتی به یک اداره مراجعه می‌کنیم، برای اینکه به درخواست ما رسیدگی کنند باید بدانیم چطور نامه درخواست بنویسیم و خواسته خود را مطرح کنیم، پس باید از ائمه(ع) نیز نحوه صحبت کردن و درخواست کردن از خداوند را بیاموزیم. 

وی ادامه داد: از سوی دیگر ما به خیر و صلاح خودمان آگاه نیستیم و امام معصومی که به خیر و صلاح خود آگاه و راه را پیموده است به ما می‌آموزد که چه چیزی به خیر و صلاح ماست و چگونه باید آن را از خداوند متعال درخواست کنیم؛ لذا نه فقط این مناجات بلکه تمامی ادعیه و مناجات‌های دیگر که از زبان معصوم(ع) نقل شده، برای این است که به ما بیاموزد وقتی با خداوند صحبت می‌‌کنیم، چه چیزی بگوییم و چه درخواستی داشته باشیم.

تمام عظمت در برابر تمام عجز

بلوچی اضافه کرد: امام معصوم(ع) در مناجات خود (از جمله در دعای پرفیض کمیل و مناجات در مسجد کوفه) می‌فرمایند، خدایا گناهان من را ببخش در حالی که گناهی مرتکب نشده است، این مناجات به ما می‌آموزد که چگونه با خدای خود صحبت کنیم. در این مناجات خاص در مسجد کوفه نیز ما با بیان صفات خداوند و اقرار به عجز خودمان با خدای مهربان ارتباط برقرار می‌کنیم و اوج زیبایی و کمال خداوند را در برابر اوج عجز و نقص و ناتوانی خود قرار می‌دهیم و این مسئله به ما کمک می‌کند به مرحله عبودیت و بندگی خداوند نزدیک شویم، خودمان را کنار بزنیم و فقط خداوند را ببینیم و چشم از غیر او ببندیم. 

وی تصریح کرد: اگر انسان به دنبال سیر و سلوک و عرفان است، به غیر از درگاه اهل بیت(ع) نباید در جای دیگری آن را جست‌وجو کند؛ چراکه به نتیجه نمی‌رسد. در زندگی باید سعی کنیم رفتار و عمل خود را شبیه به ائمه(ع) و طوری عمل کنیم که وجود نازنین 14 معصوم به خصوص امام زمان(عج) از ما راضی باشند. رسیدن به اوج آرامش برای یک انسان این است که بداند امام زمانش از او راضی است و حالی بالاتر و زیباتر از این نیست؛ در روایات زیادی نیز مطرح شده که رضایت خداوند در گرو رضایت ائمه(ع) است. 

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که دانشجویان خود را چگونه به مطالعه در زمینه این مناجات و آشنایی با مباحث عمیق آن تشویق می‌کنید؟ گفت: دانشجویانم را به ارتباط با خدا و اهل بیت(ع) تشویق می‌کنم؛ در کنار آن مناجات‌‌ها و ادعیه را معرفی می‌کنم. زمانی هم که دانشجویانم قرار است موضوعی برای ارائه انتخاب کنند موضوعاتی کاملاً هدفمند به آنها ارائه می‌کنم.

وی اضافه کرد: شاید در ظاهر اینگونه به نظر بیاید که دانشجویان نسل جدید چندان به مباحث عمیق دینی توجه ندارند اما من حاضرم اثبات کنم که اینطور نیست؛ به آنها موضوعاتی همچون «نقش توسل به اهل بیت(ع) در زندگی»، «نقش عزاداری برای ائمه(ع) در زندگی» و ... معرفی و به آنها اختیار می‌دهم که موضوع مورد علاقه خود را انتخاب کنند و بعد به آنها می‌گویم می‌توانید بروید و تحقیق کنید اما من دوست دارم حال دل خودتان و تجربیات خودتان را بیان کنید. بسیاری از همین دانشجویان دهه هشتادی تمام طول ارائه خود را با اشک به بیان تجارب معنویشان اختصاص می‌دهند و همین که این مباحث برای خودشان و بنده یادآوری می‌شود ارزشمند است. 

گفت‌وگو از زهرا ایرجی