روایت پژوهشگر پاکستانی از مولانا، قرآن و تفسیر صوفیانه

به گزارش ایکنا، پایگاه اینترنتی عربی 21 در گزارشی به بررسی کتاب «مولانا و قرآن؛ قصه‌های قرآنی و تفسیر صوفیانه» پرداخته است که ترجمه آن در ادامه از نظر می‌گذرد:

 

عامر لطیف، پژوهشگر و نویسنده آمریکایی پاکستانی‌تبار، در این کتاب از واقعیتی شگفت‌انگیز آغاز می‌کند. او می‌نویسد: جلال‌الدین رومی مشهورترین و محبوب‌ترین شاعر در آمریکا و عارف مسلمانی است که در قرن سیزدهم میلادی می‌زیسته است. ترجمه آثار او از زبان فارسی به دیگر زبان‌ها توسط مستشرقانی انجام شد که میراث او را به فرهنگ خود منتقل کردند و بدیهی است که مشکلات ترجمه از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر، به ابهام رابطه عمیق بین این عارف و قرآن منجر می‌شود.

 

 جلال‌الدین رومی؛ شاعر و عارفی مغفول

 

لطیف در مقدمه خود برای ترجمه عربی این کتاب می‌افزاید: ترجمه عربی این آثار در چند سال اخیر انجام شده است لذا مولانا نزد خوانندگان عرب، چندان آشنا نیست. این امر به انتشار اطلاعات کمی درباره این شاعر مربوط نمی‌شود که مثلاً بدانیم نام او محمد بن محمد بن حسین الخطیبی البلخی بوده و به جلال‌الدین رومی شناخته می‌شود، یا مثلاً بدانیم که سفرهای او در جهان اسلام از ایران آغاز شده و سپس به بغداد و ترکیه رفته است و این عارف صوفی رابطه خاصی با قرآن داشته است.

 

علاوه بر آن، علی السعدی، مترجم عراقی این کتاب اضافه می‌کند: اکثر کسانی که گزیده‌هایی از سخنان این شاعر را تکرار می‌کنند به سختی تصوف واقعی را می‌شناسند.

 

این کتاب برای پر کردن شکافی نوشته شده که روشن کند تصوف جلال‌الدین رومی یک تجربه غنی جهانی است که فراتر از ادیان، قومیت‌ها و نژادها است و تفسیر او از قرآن نیاز انسان برای تعامل با وجود مطلق را پاسخ می‌دهد. از این رو، هدف کتاب، مخاطب عام صرف نظر از دین و مذهب او بوده و تلاش می‌کند تا ثابت کند که مفاهیم عشق، زیبایی و رحمت در شعر مولانا، از اصول قرآنی سرچشمه می‌گیرد.

 

 

محقق کتاب به تبیین گرایش‌های مختلف در تفسیر قرآن می‌پردازد و علوم مختلف را که مربوط به تفسیر قرآن است مانند علم قرائات، احکام، نسخ، حدیث، اصول دین، اصول فقه، زبان عربی و نحو، بررسی و دایرة المعارف‌های این علوم را معرفی می‌کند.

 

او می‌نویسد: تفسیر شرایط و آدابی دارد. یکی از این شرایط اخلاص است که هدف آن بیان مفاهیم قرآن و خالی کردن آن از هوا و هوس است. از جمله آداب آن هم که باید رعایت شود، لزوم ادب داشتن در برابر کلام خداوند عزوجل و جست‌وجوی سخنان صحیح در تفسیر آیات و عدم توجه به سخنان غیرعلمی است.

 

تفسیر صوفیانه قرآن رویکردی متفاوت دارد. از این رو به تفسیر اشاره‌ای یا تفسیر فیضی نامیده می‌شود. صوفیان از این حدیث نبوی که می‌فرماید: «قرآن دارای وجوهی است، پس آن را به بهترین وجه حمل کنید» استفاده می‌کنند تا تکیه کردن خود به اشارات را که برای استنباط معانی باطنی متون استفاده می‌شود توجیه کنند. حتی برخی از صوفیان عقیده دارند که هر ظاهری دارای 70 باطن و معنای پنهان است.

 

به طور کلی تفسیر صوفیان بر اساس یک درجه‌بندی تنظیم می‌شود؛ از تفسیر مبتنی بر بیان که تفسیر عوام است تا تفسیر مبتنی بر اشاره که تفسیر مورد علاقه اولیای الهی است و به ذات نهفته آن در پس پرده حروف و کلمات به صورت وحی دست می‌یابند؛ که فقط پیامبران می‌توانند حقیقت آن را درک کنند.

 

 

از جمله مفسران صوفی قرآن می‌توان به ابن عطاء الآدمی، ابویزید بسطامی و محی الدین ابن عربی اشاره کرد. ابوحامد غزالی نیز یکی از میانه‌روترین علما یا نزدیک‌ترین مفسر به آراء شیعیان است. اما تأثیرگذارترین مفسران بر جلال‌الدین رومی، دوست او شمس تبریزی بود. رویکرد شمس در تفسیر صوفیانه آن است که باید از معانی ظاهری قرآن خارج شده و به دنبال مفاهیم باطنی آن بگردند زیرا قرآن دارای یک معنای ظاهری و یک معنای باطنی است. لذا این روایت خلاقانه رویکرد تفسیر صوفیانه قرآن است.

 

اشعار مولانا تا حدودی شامل تفسیر با تکیه بر این روایت خلاقانه است. او رویدادهایی از داستان موسی و فرعون را بیان می‌کند و از روش خاصی در ارائه شخصیت‌ این دو و شخصیت همسر فرعون یعنی آسیه و ساحران و وزیر او هامان استفاده می‌کند و در انتها به مفاهیم زیبایی می‌رسد.

 

 

جلال‌الدین مولوی دیدگاه خاصی از تفسیر یا روش متمایزی برای فهم معنا ارائه نکرده است. لذا محقق این اثر شخصاً متون را بررسی کرده تا ویژگی‌های آن را مشخص کند. وی در نهایت به این نتیجه می‌رسد که این عارف صوفی از دوگانه ساختار و معنا استفاده کرده و عقیده دارد که شکل یک شیء ظاهر خارجی آن است اما معنای واقعی آن، حقیقت باطنی و نامرئی آن است. مولوی از دعای پیامبر اسلام(ص) که می‌فرماید: «اللهم أرنا الاشیاء کما هی» (خداوندا! همه چیز را چنانکه هستند به ما نشان بده) برای نشان دادن این مطلب استفاده کرده که جهان آنگونه که برای ما در ظاهر نمایان می‌شود، صرفاً حجابی بر واقعیت است.

 

مولانا آنچه را که به اعتقاد او الگوی صحیحی برای تفسیر و آشکار ساختن معانی درونی قرآن است ارائه می‌دهد. او نقش یک معلم را در چارچوب راهنمایی و هدایت بازی می‌کند.

 

 

عامر لطیف در این کتاب به بررسی توصیف فرعون در تفسیر مولانا می‌پردازد و ویژگی‌های شخصیتی که برای فرعون ترسیم شده را در رویدادهای بسیاری چون ولادت حضرت موسی، گفت‌وگوی حضرت موسی با خداوند یا فرعون، گفت‌وگوی فرعون با ساحران، توصیف همسر فرعون و وزیر او هامان و همچنین خاندان و قوم او مورد بررسی قرار می‌دهد و تحول یا تغییری که در طول این روایت قرآنی در این صفات رخ می‌دهد را در نظر می‌گیرد. 

 

یکی از نتایجی که عامر لطیف به آن رسیده این است که تصویر قرآنی فرعون در روایت خلاقانه جلال‌الدین رومی در درجه اول توصیفی روانشناختی است. او بر نقاط قوت درونی خود و انگیزه‌های اعمال خود تمرکز می‌کند. این داستان قرآنی شخصیتی را نشان می‌دهد که حقیقت رسالت خداوند را حتی به اندازه‌ای مشخص، در درون خود درک می‌کند.

 

فرعون اجازه داد که غرور و جاه‌طلبی خود او آگاهی وی را مخفی کند و با پیروی از تکبر و غرور خود به اعمال ظالمانه‌اش ادامه داد؛ با این حال، تحول جالبی در شخصیت فرعون رخ می‌دهد که در لحظه غرق شدن، او از پیش‌آگاهی خود از یگانگی خدا خبر داد.

 

عامر لطیف به یک نتیجه عمیق می‌رسد: کاوش جلال‌الدین رومی در وضعیت روانی شخصیت فرعون به این مسئله مربوط می‌شود که او را موجودی کوچک به حساب می‌آورد که پویایی آن در پویایی جهانی بزرگتر متجلی می‌شود. بر این اساس، فرعون چیزی جز نمونه‌ای از نفس انسانی نیست و ضعف‌های او از ضعف این نفس است و یا شاید به آینه‌ای شبیه‌تر باشد که سالکان باید خود را در آن ببینند.

 

 

داستان‌های مولانا برداشت آزادانه‌ای برای خیال‌پردازی نیست. مولانا رویدادها را در قالب واقعیت و حقایقی بر روی زمین ارائه می‌دهد و بر اساس استفاده از داستان قرآنی جزئیات را گرد هم می‌آورد و خود را به یک راوی متخصص با دانش گسترده تبدیل می‌کند تا خواننده را به پذیرش آنچه می‌گوید سوق دهد.

 

عامر لطیف شگفتی خود را از تفسیر و روایت خلاقانه مولانا پنهان نمی‌کند و در پایان کتاب به این نتیجه می‌رسد که تعابیر مولانا از شخصیت فرعون در قرآن تا حد زیادی خلاقانه، مهیج و گسترده است. این تفسیر حالتی از ارتباط با محتوای قرآنی را نشان می‌دهد و با شرح و تسهیل درک، به فهم ساختار روحی خوانندگان کمک می‌کند.