قرآن‌پژوه عراقی بررسی کرد
رویکرد زیبایی‌شناختی _ روان‌شناختی دعا در قرآن کریم
تکرار کلمه ربّ در آیات قرآن به معنای امید به رحمت پروردگار و اظهار عبودیت از جانب مربوب است، زیرا در این نام شریف خصوصیتی وجود دارد که در دیگر اسماء الهی به هنگام دعا دیده نمی‌شود.
به گزارش ایکنا، تارنمای مؤسسه قرآن کریم وابسته به آستان عباسی در مقاله‌ای به قلم حسین فاضل الحلو با عنوان «رویکرد زیبایی‌شناختی _ روان‌شناختی دعا در قرآن کریم؛ به عنوان مثال کلمه ربّ» به بررسی دعا در قرآن کریم پرداخته است.
در این مقاله آمده است:
شاید آنچه که اکثر پژوهشگران حوزه تاریخ ظهور ادبیات و هنر به آن توجه نداشته‌اند دعا به عنوان نوعی ادبیات باشد. دعا همواره اولویت دارد و یکی از اولین چیزهایی است که انسان با آن سخن می‌گوید.
اگر قرآن کریم را از حیث ساختار و ترتیب سوره‌ها مطالعه کرده باشیم، ملاحظه می‌کنیم که دعا جایگاه ویژه‌ای در نخستین سوره قرآن یعنی سوره فاتحه دارد و اگر به اشاره‌های تاریخی موجود در آن دقت کنیم، درمی‌یابیم که یک نگاه بکر را ثبت می‌کند و آن این است که حضرت آدم(ع) پس از اینکه او و همسرش از میوه درخت ممنوعه خوردند و زشتی‌هایشان پدیدار شد، نخستین فردی است که به وسیله دعا با خداوند عزوجل سخن گفته است. آن دو با این عبارات به درگاه خداوند سبحان دعا کردند: «رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ»: اى پروردگار ما، به خود ستم كرديم و اگر ما را نيامرزى و بر ما رحمت نياورى از زيان‌ديدگان خواهيم بود. (اعراف/ 23)
بنابراین دعای آنها اولین دعایی بود که انسان با آن سخن گفته است.
وقتی ما دعای حضرت آدم(ع) را در قرآن می‌خوانیم چنین به ذهن خطور می‌کند که چه کسی این دعا را به آدم(ع) آموخته است؟ منظور، شکل دعا کردن نیست بلکه سنت دعا و فلسفه و اثر آن است.
دعا در قرآن کریم برای زینت نبود بلکه یک ضرورت بود که نیاز و فطرت انسان آن را می‌طلبید. لذا دعای قرآنی در دو کلمه «عبد و رب» خلاصه می‌شد.
دعا زمانی که مصیبت‌ها به او رو می‌آوردند و از هدایت به راه راست او را ناتوان می‌ساختند تنها ملجأ و پناهگاه بنده بود. همانگونه که نوزاد بدون اینکه کسی به او یاد داده باشد، به آغوش مادرش انس می‌گیرد، عبد نیز بدون اینکه کسی به او یاد دهد، با دعا انس می‌گیرد.
در اینجا می‌توانیم درباره تأثیر روانی استفاده از دعا و همچنین برخی زیبایی‌‌شناختی‌های هنری دعا در قرآن کریم، به عنوان مثال کلمه «رب» نکاتی ارائه دهیم.
از آنجا که ربّ دربردارنده تمام اسماء افعال مقدس خداوند است و از آنجا که همه افعال خداوند متعال برگرفته از تدبیر اوست، لذا ربّ مظهر رحمت، خلق، قدرت، تدبیر و حکمت خداوند متعال است.
اما طبق گفته برخی علما، همه این موارد نشان می‌دهد که در قرآن کریم دعایی از بندگان بدون اسم ربّ آغاز نشده است.
خداوند متعال می‌فرماید: «رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ»: اى پروردگار ما، اگر فراموش كرده‌ايم يا خطايى كرده‌ايم، ما را بازخواست مكن. اى پروردگار ما، آنگونه كه بر امّتهاى پيش از ما تكليف گران نهادى، تكليف گران بر ما منه و آنچه را كه طاقت آن نداريم، بر ما تكليف مكن. گناه ما ببخش و ما را بيامرز و بر ما رحمت آور. تو مولاى ما هستى. پس ما را بر گروه كافران پيروز گردان. (بقره/286)
در این آیه شریفه و در این دعای قرآنی چندین نکته بلاغی وجود دارد. این آیه، آخرین آیه سوره مبارکه بقره است؛ سوره‌ای که مشتمل بر احکام و قوانین شریعت است. می‌توان این نکات بلاغی را حسن ختام این سوره عنوان کرد. بنابراین وقتی این سوره مبارکه به دعا ختم شده است، به معنای منزلت عظیم آن است.
تکرار کلمه ربّ در این آیه، به معنای امید به رحمت پروردگار و اظهار عبودیت از جانب مربوب است زیرا در این نام شریف خصوصیتی وجود دارد که در دیگر اسماء به هنگام دعا دیده نمی‌شود. همچنین پوشیده نیست که آمدن کلمه دعا به شکل جمع، به معنای وحدت است و در آن معنای مبارزه با تفرقه و اختلاف وجود دارد.
تکرار کلمه ربّ دارای بُعد و تأثیر روانی است و روحیه دعا کننده را فاش می‌سازد. بنابراین بنده زمانی که در حالت طلب و نیاز باشد، الفاظ دعا و ثنا را به صورت غیرارادی تکرار می‌کند. چنانکه خداوند متعال به نقل از حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) می‌فرماید: «رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ*رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ»: اى پروردگار ما، از ما بپذير، كه تو شنوا و دانا هستى. اى پروردگار ما، ما را فرمانبردار خويش ساز. (بقره/127- 128)
زمانی که مسئله مربوط به درخواست معجزه باشد می‌بینیم که دعا کننده بیش از یک شکل دعا را به کار می‌برد. چنانکه حضرت عیسی(ع) در درخواست نزول سفره بهشتی از کلمه «اللهم ربنا» که تنها دعایی در قرآن است که به این شکل آمده، استفاده می‌کند و می‌فرماید: «اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآَخِرِنَا وَآَيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ»: عیسی بن مریم گفت: خدایا! ای پروردگار ما! برای ما از آسمان سفره‌ای پر از غذا نازل کن تا عیدی باشد برای اهل زمان ما و نسل آینده ما، و نشانه‌ای از سوی تو؛ و ما را روزی بخش که تو بهترین روزی دهندگانی. (مائده/114)
لذا حضرت عیسی(ع) با تمام کلمات توحید، برای نزول سفره بهشتی به درگاه خداوند دعا کرده است. اینکه حضرت عیسی(ع) از عبارت «اللهم» استفاده می‌کند و با لحنی که شفقت و مهربانی را برمی‌انگیزد و ضعف و فقر او را آشکار می‌کند سخن می‌گوید؛ به این معناست که تمام نعمت‌ها و فیوضات الهی و همه رزق و خیر و برکتی که از جانب خدا نازل می‌شود را می‌ستاید.
در دعای قرآنی دیگری که بر زبان حضرت ابراهیم(ع) جاری شده، کلمه ربّ ۷ بار تکرار شده است. حضرت ابراهیم(ع) در این آیه قرآن می‌فرماید: «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ*رَبَّنَا اغْفِرْلِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ...»: پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده، و از فرزندانم (نیز چنین فرما)، پروردگارا! دعای مرا بپذیر. پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز که حساب برپا می‌شود، بیامرز. (ابراهیم/40-41)
تکرار کلمه ربّ در این آیه بیانگر حالت قطع رابطه آن حضرت با دیگران و توجه کامل به سوی خداوند متعال است. زیرا در اسماء دیگر خداوند توجه و لطف پروردگار کامل‌تر و نافع‌تر از اسم ربّ نیست.
مؤید مطالب گذشته آن است که لفظ «ربّ» دارای خصوصیتی است که در دیگر اسماء خداوند وجود ندارد. زیرا این اسم جز از سوی افراد موحّد گفته نمی‌شود؛ در صورتی که در قرآن می‌بینیم لفظ «اللهم» که اغلب برای دعا استفاده می‌شود، حتی بر زبان کافران و کسانی که نعمت‌های خداوند عزوجل را انکار می‌کنند نیز جاری شده است. چنانکه در قرآن کریم آمده است: «وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ»: و(به خاطر بیاور) زمانی را که گفتند: پروردگارا! اگر این حق است و از طرف توست، بارانی از سنگ از آسمان برما فرود آر! یا عذاب دردناکی برای ما بفرست! (انفال/32)
دعای قرآنی جز در زمان ائمه اهل بیت (علیهم السلام) فرصتی برای رشد نیافت. زیرا اهل بیت(ع) به دعا بسیار توجه داشتند و این ادعیه کوتاه قرآنی به دعاهایی مستقل و صحیفه‌های کاملی تبدیل شد. مانند دعاهای امام علی(ع) و صحیفه سجادیه امام زین‌العابدین(ع) و سایر ائمه(ع)؛ این دعاها از ادبیات خاصی تشکیل شده بود که به «ادب دعا» شناخته می‌شود.
انتهای پیام مطالب مرتبط
