گسترش زیست اخلاقی در جامعه نیازمند خودمراقبتی اخلاقی
یک استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق می‌فرمایند: خدایا ایمان مرا زیاد کن، اخلاق مرا کامل کن و مرا به بالاترین درجات اخلاق برسان، گفت: این یعنی هر کس باید از خود شروع و به اخلاق فردی خود توجه کند؛ این در حالی است که ما در جامعه انتظار داریم دیگران خوب شوند تا ما خوب رفتار کنیم، ولی نکته کلیدی خودمراقبتی اخلاقی است.
صحیفه سجادیه، مجموعه‌ای ارزشمند از دعاها و مناجات‌های امام سجاد(ع) است که به دلیل عمق معارف الهی و اخلاقی، به «زبور آل محمد» نیز شهرت دارد. این کتاب نه تنها به عنوان منبعی برای نیایش و تقرب به خداوند مورد استفاده قرار می‌گیرد، بلکه به عنوان راهنمایی برای بهبود بهداشت روانی و ارتقای سلامت معنوی نیز اهمیت دارد.
دعا در فرهنگ اسلامی، پلی است میان انسان و پروردگار که از طریق آن، فرد می‌تواند نیازها، نگرانی‌ها و شکرگزاری‌های خود را با خداوند در میان بگذارد. این ارتباط معنوی، نقشی اساسی در تقویت روحیه، کاهش استرس و افزایش آرامش درونی دارد و به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در بهبود بهداشت روانی شناخته می‌شود.
در این راستا ایکنا به گفت‌وگو با محمدمهدی احمدی‌فراز، مدیرگروه معنویت کاربردی پژوهشکده مطالعات معنوی و مدرس حوزه و دانشگاه که تحقیقات گسترده‌ای در زمینه تأثیر دعا و نیایش بر سلامت روانی انجام داده است و مقالات و کتب ارزشمندی همچون «صحیفه سجادیه با اشاراتی به بهداشت روانی» منتشر کرده پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ نگاه عموم مردم به دعا چیست؟
نگاه عموم مردم به دعا این است که با خواندن آن، خداوند کاری برایشان انجام می‌دهد و انتظار افراد این است که دعا به عنوان علت یا سببی برای تحقق خواسته‌هایشان عمل کند. مثلاً فردی که بیمار است برای شفا دعا میکند، یا کسی که ازدواج نکرده برای اینکه ازدواج کند دعا میکند. این یک نوع نگاه رایج در عرف جامعه است. نوع دیگری از نگاه این است که دعا را برای کسب ثواب می‌خوانیم که هر دوی این نگاه‌ها از نظر ما قابل قبول هستند.
ایکنا ـ آیا فلسفه بیان دعا در صحیفه‌هایی که ائمه(ع) داشته‌اند از صحیفه نبویه و علویه تا صحیفه سجادیه صرفاً تحقق خواسته‌ها و کسب ثواب بوده است؟
قطعاً ظرفیت دعا بسیار فراتر از این نگاه‌هاست؛ عموم جامعه ممکن است دعا را به عنوان یک مرکز حمایتی ببینند، اما دعا یک دانشگاه معرفتی یا شیوه تفکر است که انسان را با مبدأ هستی بیشتر، دقیق‌تر و عمیق‌تر آشنا میکند.
ایکنا ـ چگونه می‌توان دعا را در زندگی مردم نهادینه کرد تا بر باورها، رفتارها، احساسات، روابط و خلقیات آنها تأثیر بگذارد؟
در تحقیقات روانشناسی، معمولاً بین افرادی که با دعا ارتباط دارند و کسانی که این ارتباط را ندارند، ارزیابی‌ها و مقایسه‌هایی صورت می‌گیرد؛ مثلاً سلامت روان این افراد بررسی و با هم مقایسه می‌شود و به این نتیجه می‌رسند که افرادی که ارتباط بیشتری با دعا دارند، از سلامت روانی بالاتری برخوردار هستند. اما برای اینکه بتوانیم دعا را در زندگی مردم نهادینه کنیم تا بر باورها، رفتارها، احساسات، روابط و خلقیات آنها تأثیر بگذارد، ما بر یک الگو تمرکز کرده‌ایم.
در این الگو مثلاً بررسی می‌کنیم که برای یک دانش‌آموز چه دعایی و با چه فرایندی، چه نقشی می‌تواند داشته باشد که هم بهداشت روان و سلامت روان دانش‌آموزان را ارتقا دهد و هم بر زیست و ارتباطات دانش‌آموزان تأثیرگذار باشد. این موضوعات نیاز به بسته‌بندی‌های جدا دارد؛ برای دانش‌آموز، دانشجو، بیمار، مادر، سالمند و دیگر گروه‌ها هر کدام نیاز به بسته‌های خاص خود دارند که برخی از آنها را طراحی کرده‌ایم و در حال کار بر روی مخاطبان دیگر هم هستیم.
ایکنا ـ رابطه دعا و بهداشت روان چیست؟
یکی از روش‌هایی که می‌توانیم روان خود را نیکو نگه داریم، دعا کردن است. بهداشت روان به معنای نیکو نگه داشتن روان است و دعا یکی از راه‌های تحقق این هدف است که نتیجه آن سلامت روان می‌شود؛ اما بحث ما فراتر از سلامت روان است. دعا را در حوزه سلامت معنوی به کار می‌بریم و الگوی طراحی‌شده ما، الگوی سلامت معنوی نیایش‌محور است که در آن، دعا فراتر از بحث روان بر خلقیات، رفتارها، روابط و نتایج زندگی افراد تأثیر می‌گذارد.
ایکنا ـ در این الگو از صحیفه سجادیه چه استفاده‌ای می‌کنید؟
از صحیفه سجادیه به عنوان یک الگوی شناختی، رفتاری و اخلاقی استفاده می‌کنیم. در بسته‌هایی که برای مخاطبان مختلف طراحی کرده‌ایم، از دعا به خصوص دعاهای صحیفه سجادیه استفاده می‌کنیم. اما انتخاب دعا، فرایند ارائه آن، زمان مناسب برای خواندن و تأثیرگذاری آن بر باورهای مخاطب و ... همه در فرایندهای طراحی‌شده مشخص شده‌اند.
در مجموع می‌توان گفت دعا در تأسیس، تغییر، تصحیح، تکمیل، تعمیق و تثبیت باورها نقش کلیدی دارد و به ویژه صحیفه سجادیه، یک نظام فکری به انسان می‌دهد به شرطی که به صورت روشمند با آن کار شود. خواندن پراکنده صحیفه ممکن است گذاره‌هایی در ذهن مخاطب ایجاد کند، اما نظام فکری به او نمی‌دهد و رشد لازم را در او ایجاد نمی‌کند.
اگر بخواهم در اینجا یک سؤال کلیدی مطرح کنم این است که آیا می‌توان سرنوشت را از سر نوشت؟ پاسخ من مثبت است؛ از طریق صحیفه سجادیه، سرنوشت افراد می‌تواند تغییر پیدا کند. از این طریق که نگاه افراد به زندگی، رویدادها، مسائل، خداوند، هستی و دیگران تغییر میکند و این تغییر نگاه، سرنوشت آنها را دگرگون میکند.
ایکنا ـ دعای مکارم الاخلاق چه تأثیری بر بهداشت روان دارد؟
اخلاق یکی از مهم‌ترین بحث‌های اجتماعی است؛ در زمان امام سجاد(ع) انحطاط اخلاقی، سیاسی، فرهنگی و اعتقادی زیاد بود و این آسیب‌ها پررنگ شده بود. امام سجاد(ع) از طریق دعا اندیشه شیعه را منتقل کرد که یکی از محورهای اصلی دعا اخلاق بود. در نگاه امروزی اینگونه مطرح می‌شود که ممکن است فردی دیندار نباشد اما زیست اخلاقی داشته باشد ولی واقعیت این است که در این نوع نگاه تا زمانی اخلاق مدار هستیم که منافع ما محفوظ بماند مثلاً فروشنده به ظاهر خوش رفتاری میکند تا مشتری بیشتری جذب کند اما اگر بخواهیم جنس این فروشنده را پس بدهیم اخلاقش تغییر میکند؛ پس این رفتار حقیقتاً اخلاق مداری نیست بلکه اخلاقی‌گری و تظاهر به اخلاق است. دعای مکارم الاخلاق نیز الگویی برای زیست اخلاقی است.
البته این مهم صرفاً با خواندن دعا محقق نمی‌شود و تحقق هرکدام از این عبارات نیاز به روش دارد مثلاً جمله‌ای که می‌فرماید: «وَ أَعِزَّنِی وَ لَا تَبْتَلِیَنِّی بِالْکِبْرِ، وَ عَبِّدْنِی لَکَ وَ لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِی بِالْعُجْبِ؛ مرا به عبودیت و ذلت در مقابل ذات مقدست وادار ساز و عبادتم را بر اثر عجب فاسد منما»، یعنی خدایا مرا عزیز کن اما به کبر مبتلا نکن. به این دعاها مکارم الاخلاق می‌گوییم چون در آنها بحث منفعت مطرح نیست؛ اگرچه کسی که اخلاق مدار باشد منفعت هم خواهد برد اما اخلاق کریمانه، یعنی اخلاقی که از روی بزرگواری است و با پشتوانه دینی دارد.
شهید مطهری می‌فرماید: تفاوت اخلاق ما با اخلاق غیرمسلمان‌ها در این است که اخلاق ما پشتوانه دارد؛ اخلاق کریمانه یعنی اخلاقی که پشتوانه آن مباحث دینی است. برای مثال وقتی از یک نفر می‌خواهیم فرد دیگری را ببخشد ممکن است بگوید نمی‌بخشم چون آن فرد ارزش بخشیدن ندارد ولی گاهی از اوقات می‌گوییم به خاطر خدا ببخش و او قبول میکند؛ این می‌شود خلق کریمانه و اگر بتوانیم دعای مکارم الاخلاق را در زیست جامعه گسترش دهیم بسیاری از روابط اصلاح و تنش‌هایمان کم می‌شود.
برای استفاده از دعا در متن زندگی اجتماعی امروزی ابتدا در جلساتمان به واکاوی مفاهیم اخلاقی و شناخت این مفاهیم می‌پردازیم و در ادامه خودسنجی اخلاقی انجام می‌دهیم و به این مسئله توجه می‌کنیم که اگر بخواهیم یک صفت اخلاقی را در خودمان نهادینه کنیم باید بر روی کدام بخش از اخلاق و رفتارمان کار کنیم و بعد صفت اخلاقی را به صورت تجربی انجام می‌دهیم.
ایکنا ـ کدام نکته دعای مکارم الاخلاق می‌تواند گره‌گشای معضلات مهم اخلاقی جامعه کنونی باشد؟
نکته مهم در دعای مکارم الاخلاق این است که امام سجاد(ع) از خداوند می‌خواهند که ایمان وی را زیاد کند، اخلاق او را کامل کند، او را به بالاترین درجات اخلاق برساند و ... . این در حالی است که ما در جامعه انتظار داریم دیگران خوب شوند تا ما خوب رفتار کنیم. پس نگاه امام سجاد(ع) این است که همه باید اول از خودشان شروع کنند و رفتار خودشان را اصلاح کنند. مثلاً من به عنوان کارمند کاری به این نداشته باشم کارفرمایم چگونه رفتار میکند، خودم اخلاق مدار باشم یا در منزل خانم خانه نگوید که همسرم اول باید اخلاقش را درست کند بلکه اول خودش اخلاقی رفتار کند.
یعنی نکته کلیدی خودمراقبتی اخلاقی است و هر کسی باید از خود شروع کند. امام سجاد(ع) در این دعا می‌فرمایند: خدایا ایمان مرا زیاد کن، اخلاق مرا کامل کن و مرا به بالاترین درجات اخلاق برسان. این یعنی هر کس باید از خودش شروع کند و به اخلاق فردی خود توجه کند.
و سخن پایانی اینکه:
بیچاره کسی که زر ندارد
و از معدن زر خبر ندارد
بیچاره دلی که ماند بی تو
طوطیست ولی شکر ندارد
دارد هنر و هزار دولت
افسوس که آن دیگر ندارد
آنان که ز ما خبر ندارند
گویند دعا اثر ندارد
این شعر بیانگر این است که کسانی که با دعا آشنا نیستند، نمی‌دانند که دعا چه تأثیراتی می‌تواند داشته باشد.
انتهای پیام
