بهره‌مندی از نظرات علمای دینی در کارگروه‌های حفاظت از محیط زیست

به گزارش خبرنگار ایکنا، شینا انصاری، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در اولین روز از «همایش بین‌المللی محیط زیست، فرهنگ و تمدن اسلامی» که به مدت دو روز در تهران در حال برگزاری است، طی سخنانی به بیان مسئولیت انسان در قبال محیط زیست پرداخت و گفت: انسان در قبال محیط زیست آزاد از هر مسئولیتی نیست، بلکه باید اعمال خود را با بهره‌گیری از اصول و قواعدی که خالق هستی برای تنظیم امور کائنات مقدر کرده است، انجام دهد.

وی تصریح کرد: این نکته بسیار مهمی است که انسان به عنوان خلیفه‌الله، موظف است طبیعت و محیط زیست را که در عین حال به عنوان نشانه‌ای از قدرت و عظمت الهی توصیف شده، حفظ و حراست کند.

اهمیت مسئولیت انسان در برابر طبیعت

انصاری ادامه داد: مسئولیت انسان در قبال طبیعت این است که محیط زیست را به عنوان امانتی الهی بپذیرد و از آن به نحو مناسب برای سعادت دنیا و آخرت خود بهره‌برداری کند و از این حیث، حتی در قیامت مورد سوال و جواب قرار خواهد گرفت. حضرت علی(ع) در خطبه ۱۶۷ نهج‌البلاغه به گونه‌ای تکان‌دهنده، مسئولیت اخلاقی، اجتماعی و فردی انسان را در برابر آنچه پیرامونش می‌گذرد، یادآور می‌شوند و می‌فرمایند: «از خدا بترسید در حق بندگانش و بلادش؛ زیرا شما مسئول هستید حتی در برابر زمین‌ها و ستوران.» بنابراین، مسئولیت انسان در برابر طبیعت با توجه به نقش او به عنوان خلیفه‌الله بسیار حائز اهمیت است.

وی موضوع «نگاه غیرتوحیدی، مبنای رویکرد انسان‌محور» را تشریح کرد و گفت: رویکرد انسان‌محورانه، یگانگی انسان و طبیعت را نفی می‌کند و صرفاً انسان را در کره خاکی دارای حق و حقوق می‌داند. این رویکرد به انسان حق می‌دهد تا همه توان و نیروی خود را صرفاً برای استثمار و بهره‌کشی از منابع طبیعی و زیستی به کار بگیرد و حقوق سایر موجودات زنده را فراموش کند. این خطای شناختی موجب رفتارهای غیراخلاقی، مخرب و آزاردهنده‌ای می‌شود که نه تنها بر همنوعان، بلکه بر سایر مخلوقات و عناصر نظام هستی تأثیر منفی می‌گذارد و باعث ایجاد آشفتگی و بی‌نظمی در زندگی و جامعه و بحران‌های محیط زیستی می‌شود. این آشفتگی ناشی از تفکر جدا دانستن عناصر و اجزای طبیعت از یکدیگر و عدم توجه به وحدت نظام خلقت است.

رویکرد اکوسیستمی به طبیعت در نگاه وحیانی

معاون رئیس جمهور اظهار کرد: این نگاه، رویکرد اکوسیستمی که در نگاه وحیانی وجود دارد را فراموش می‌کند. نیازمند درک ارتباط و تعاملی که بین اجزای مختلف طبیعت وجود دارد و همه یک هدف مشترک دارند هستیم ولی متأسفانه، انسان مدرن در عصر حاضر از این نگاه دور شده است. رویکرد اکوسیستمی شباهت زیادی به فلسفه وحدت وجود دارد و ما نیازمند راهبرد و استراتژی‌هایی برای مدیریت یکپارچه منابع زمین، آب و معیشت هستیم که حفاظت و استفاده پایدار را به شیوه مساوی گسترش دهد.

انسان جزئی از اکوسیستم طبیعت

وی تصریح کرد: این رویکرد اکوسیستمی چارچوب اولیه‌ای است که نیازمندیم در کنوانسیون‌های مختلف، از جمله کنوانسیون تنوع زیستی، مطرح ‌شود. در این رویکرد، انسان به عنوان جزئی از اکوسیستم طبیعت شناخته می‌شود و به عنوان جزء ذی‌شعور این اکوسیستم مسئولیت تصمیم‌گیری برای تلفیق حفاظت از تمام اجزای اکوسیستم و در عین حال نه بهره‌کشی که بهره‌برداری پایدار از آن را بر عهده دارد.

انصاری تصریح کرد: نکته‌ای که باید در چارچوب اصول اخلاقی دینی و آموزه‌های دینی بدانیم این است که بنیان رفتار اخلاقی انسان در برابر دیگر انسان‌ها و مخلوقات، از همین نگرش توحیدی نشئت گرفته است و می‌توانیم چنانچه احکام نشئت گرفته از اندیشه و نگاه توحیدی را در سطح جامعه به درستی نهادینه کنیم با ظهور و بروز اجتماعی آن در جامعه اسلامی موفق به جریان‌سازی رفتارهای درست و اصولی در قبال محیط زیست شویم و می‌توانیم در مسیر اصلاح فرایندها و روندهای گذشته این نگرش صحیح و اصیل را از آموزه‌های دینی که بنیادی‌ترین آن اصل توحید است، طلب کنیم.

خانه‌های سبز ایرانیان؛ الگوی حفاظت محیط زیست

رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست با اشاره به اینکه در اوج شکوفایی تمدن اسلامی، موضوع محیط زیست همواره مورد توجه بوده است، گفت: مسلمانان در اعصار گذشته با استفاده از دانش‌هایی مانند نجوم، جغرافیا و کشاورزی، روش‌های پایدار را برای بهره‌برداری از طبیعت به کار می‌گرفتند. برای مثال، کشاورزی پایدار داشتند و از طبیعت بهره‌برداری می‌کردند نه بهره‌کشی. یکی از مصادیق این مسئله معماری اسلامی است که در آن با استفاده از عناصر طبیعی مانند آب، نور و باد، سازگاری با طبیعت را محقق می‌کردند. در شهرهای قدیمی ایران، اجداد ما از طبیعت الهام گرفتند تا در منطقه خشک با طبیعت سازگار شوند و بدون اینکه علم اکولوژی را بدانند توانستند محدودیت‌های یک اقلیم خشک را عالمانه درک کنند و خانه‌هایی ساختند که امروزه به عنوان خانه‌های سبز و پایدار شناخته می‌شود.

انصاری با اشاره به اینکه شهرهایی مانند نایین نمونه‌هایی از شهرهای اکولوژیک و پایدار است که با استفاده از عناصری مانند بادگیر، روشندان، سابات، بهارخواب و ... سازگار با طبیعت ساخته شده‌ است، گفت: پیشینیان ما از مصالح بوم‌آور و فضاهای سبز سازگار با اقلیم استفاده می‌کردند. گونه‌های گیاهی استفاده شده، گونه‌های سازگار با اقلیم بودند و گونه‌های آب‌بر نبودند. معماری ایرانی اسلامی نیز نشان دهنده توجه خاص ایرانیان به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است. یعنی آنچه که اکنون ما به دلیل ناترازی انرژی با آن مواجه هستیم در گذشته نبود چراکه پدران ما به بهره‌گیری از عناصر معماری در ساخت و ساز توجه کرده و برای سرمایش و گرمایش طبیعی و استفاده حداکثر از نور خورشید و حفظ انرژی طرح‌هایی مثل بادگیر را در معماری اجرا می‌کردند.

وی اضافه کرد: آموزه‌های تاریخی پدران ما در حفر قنات، ساخت گودال باغچه، استفاده از آب باران برای احداث آب انبار و کاشت‌های دیم و همینطور مهمتر از همه این‌ها طراحی باغ‌های ایرانی در دل کویر، دلالت بر وقوف آنها بر ظرفیت‌های اقلیمی و اهمیت رابطه بین انسان و طبیعت دارد. آنها کاملا به این تعامل نزدیک با طبیعتشان توجه داشتند و واژه پردیس که امروزه کاربرد جهانی پیدا کرده است از الفت و انس دائمی مردمان ایران نشئت می‌گیرد که از گذشته‌های دور با درخت و باغ همزیستی داشتند و با همین نگاه هوشمندانه و تعامل محورشان با طبیعت بوده که توانستند با وجود همه موانع طبیعی که وجود داشته شرایط زیستی خودشان را با اقلیم‌های متنوع فلات ایران تطبیق دهند و سازگار کنند.

وی با ابراز تأسف از اینکه در قرن اخیر، این همزیستی با طبیعت به دلیل تقلید ناآگاهانه از الگوهای ساخت و ساز غیربومی، بی‌توجهی به مختصات طبیعی از جمله کمبود آب و استفاده از گونه‌ها و صنایع آب‌بر، مورد بی‌مهری قرار گرفته است، گفت: این امر منجر به مشکلات متعدد محیط زیستی شده است و آنچه اکنون می‌بینیم ماحصل این دگردیسی اشتباه بوده است.

معاون رئیس جمهور افزود: گذشتگان ما در کشاورزی نیز کشاورزی پایدار داشتند و حفظ منابع آب مورد احترام بود و حقوق حیوانات نیز در تمدن اسلامی مورد تأکید قرار گرفته و احادیث متعددی وجود دارد که به صراحت آزار و اذیت حیوانات را نهی کرده است که می‌تواند الگویی برای حفظ تنوع زیستی باشد.

اسراف؛ عامل مهم بحران محیط زیست

انصاری در ادامه به بیان راهکارهای دین مبین اسلام برای مقابله با بحران‌های محیط زیستی پرداخت و گفت: توجه به اخلاق محیط زیستی یکی از این راهکارهاست؛ اسلام به ما می‌آموزد که با طبیعت به عنوان امانت الهی رفتار کنیم و این نگاه اخلاقی می‌تواند مبنای تغییر رفتار مخرب باشد. جلوگیری از اسراف که موضوع مهمی است و در آیات متعدد مطرح و عنوان شده از دیگر راه‌کارها است. اسراف در منابع طبیعی یکی از عوامل اصلی بحران محیط زیست است.

وی ادامه داد: توجه به میانه‌روی و اعتدال و ترویج قناعت در قرآن آمده و امروزه ما نیاز داریم در مورد این موضوع صحبت کنیم، چراکه می‌بینیم شبکه‌های اجتماعی به نوعی مصرف‌گرایی و کمیت‌گرایی را ترویج می‌کنند. ولع تصاحب زمین برای ساخت و ساز، تخطی به طبیعت، داشتن خودروی بیشتر، داشتن مال و منال بیشتر، فست فشن‌ها و ... که همه موجب مصرف بیشتر آب و انرژی شده موجب نابودی منابع طبیعی کشور و ایجاد آلاینده‌های شدید محیط زیستی می‌شود که همه و همه در آموزه‌های اسلامی نهی شده است.

توسعه پایدار رکن حفاظت از محیط زیست

انصاری توسعه پایدار را یکی از ارکان مهمی دانست که باید مد نظر قرار دهیم و تصریح کرد: توسعه پایدار و استفاده از روش‌های پایدار در کشاورزی و مدیریت منابع مورد تأیید اسلام است. نیازمند توسعه در همه ابعاد هستیم اما در همه آنها باید حفظ محیط زیست را به عنوان رکن اساسی مورد توجه قرار دهیم.

وی موضوع آگاهی‌بخشی در زمینه مباحث محیط زیستی را یکی از موضوعات بسیار مهم دانست و گفت: در این بخش حتماً نیازمند استفاده از نظر نخبگان دینی هستیم تا با صحبت‌هایشان و ترویج اصول اسلامی حفاظت از محیط زیست راهگشای مشکلات این حوزه باشند.

رئیس سازمان محیط زیست در پایان، اظهار امیدواری کرد بتوانیم با تشکیل کارگروه‌های تخصصی، به پیشبرد موضوعات فرهنگی محیط زیستی کمک کنیم و افزود: سازمان حفاظت محیط زیست نیازمند بهره‌مندی از نظرات متخصصان دینی است تا بتوانیم با همکاری یکدیگر، برنامه‌های مؤثری را برای حفظ محیط زیست طراحی و اجرا کنیم.