معانی گوناگون ذکر در قرآن کریم

به گزارش ایکنا، سجاد سرگلی؛ قرآ‌ن‌پژوه، شامگاه 22 اسفندماه در نشست علمی «مراد قرآن از واژه الکتاب تورات است یا قرآن؟» که از سوی خانه فرهنگی غدیر برگزار شد با اشاره به آیه شریفه «فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ ۚ لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ» با بیان اینکه علاوه بر آیات 25 و 29 فاطر، در آیه 31 و 32 این سوره هم واژه الکتاب آمده است، افزود: دو واژه در یهود است که معنای آن را باید بدانیم یکی هاخام یا خاخام است که به عالم و روحانی یهودی گفته می‌شود که ربی و ربانی هم به آنان گفته می‌شود. اصطلاح دیگر مگید است که در عربی مجید می‌شود؛ این مگیدها طی تشریفاتی یهودی می‌شوند و از جزئیات دیانت خودشان مطلع نیستند مانند برخی مسلمین که از اولیات دین اسلام اطلاعی ندارند. این اصطلاح در تورات نیامده است ولی در قرون وسطی وجود داشت.

سرگلی با اشاره به آیه شریفه «مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ»، تصریح کرد: در این آیه و برخی آیات دیگر، ظاهر آیه مفاد متناقض دارد زیرا فرموده است کسانی که تورات را حمل می‌کنند ولی گویا آن را حمل نمی‌کنند مانند «وما رمیت اذ رمیت». این نشان می‌دهد که مراد آن است که اینها لفظ تورات را حفظ هستند ولی به آن عمل نمی‌کنند و اینها مانند حمار هستند که این تعبیر بسیار سنگین است. خود قرآن هم بر زشتی این وصف در مورد عالمان بی عمل یهودی تاکید دارد.

این پژوهشگر قرآنی با بیان اینکه مگیدها وقتی می‌خواستند کتاب(تورات) را بخوانند با سؤال و یا با خواندن پتیخا شروع می‌کردند که پتیخا، آئین باز کردن صندوقی است که تورات در آن قرار دارد، اضافه کرد: این کلمه به معنای افتتاح و بازگشایی یا افتتاح و فاتحه است و در معنا هم، همانطور که فاتحه الکتاب به معنای آغاز کتاب است پتیخا هم به معنای گشایش و آغاز کتاب است. نقل است در مصحف ابن مسعود فاتحه الکتاب را جزء کتاب قرار نمی‌دادند زیرا بدیهی بود که در ابتدای قرآن باید سوره حمد خوانده شود. این کارکرد در پتیخا وجود دارد و بعد از پتیخا کلمه آمین گفته می‌شود کما اینکه برخی بعد از قرائت سوره حمد آمین می‌گویند.

سرگلی افزود: در روایتی از پیامبر(ص) داریم که یهودیان به دو چیز حسودی کردند که یکی همین کلمه آمین(تامین) است و دیگری سلام. ما بعد از فاتحه بسمله را می‌خوانیم و وارد سوره بقره می‌شویم که از تعبیر ذلک الکتاب استفاده کرده است. در مجمع البیان سه وجه برای الکتاب آورده است که قول آخر، تورات و انجیل است. تبیان شیخ طوسی هم باز سه وجه آورده است که وجه سوم باز تورات و انجیل است و در تفسیر طبری هم این موضوع وجود دارد. 

وی افزود: در تفسیر مقاتل بن سلیمان که متقدم از تفسیر طبری است باز از قول عکرمه، شاگرد ابن عباس هم این قول آمده که الکتاب به معنای تورات و انجیل است. هدی هم برای قرآن، تورات و انجیل یعنی هر سه مورد به کار رفته است.

واژه ذکر در معنای تورات

سرگلی با بیان اینکه واژه ذکر در قرآن هم در مواردی به معنای تورات است، تصریح کرد: از جمله در آیه شر یفه «وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ» الذکر به معنای تورات است؛ یا در آیه «ذَلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الآيَاتِ وَالذِّكْرِ الْحَكِيمِ» و آیه «وَقَالُوا يَا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ» هم به معنای تورات بیان شده است. در آیه «وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ» هم این مسئله وجود دارد؛ در مورد الذکر در آیه شریفه «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» مفسران متقدم در معنای الذکر سکوت کرده‌اند و مفسران معاصر و نزدیک به معاصر به اتفاق گفته‌اند مراد، قرآن است.

وی افزود: البته این پرسش وجود دارد که چرا یک مؤلف باید مثلا سه کتاب بنویسند و فقط از کتاب سوم محافظت کند و دو کتاب قبل را رها کند با اینکه اینقدر برای آن زحمت کشیده  است و حضرت موسی(ع) اینقدر از این کتاب حفاظت کرده است. بنابراین الذکر در معنای اولیه می‌تواند به معنای تنخ و قرآن باشد و ما نمی‌توانیم بگوییم فقط الذکر در این آیه، قرآن است و هر دلیلی هم برای اثبات آن در معنای قرآن بیاوریم می‌توان برای تورات هم آورد. 

سرگلی بیان کرد: فرض کنید در ایران در شرایطی زندگی می‌کنید که با هیچ وسیله ارتباطی دنیای مدرن مرتبط نیستید مثلا پیرمردی در یک روستاست که سواد ندارد و اصلا از روستا بیرون نرفته و با افراد مختلفی در تماس نیست؛ این فرد یک دفعه مدعی می‌شود که من کتابی آورده‌ام که در آن روایات اسلامی و احکام و بخشی از قرآن و تورات و ...وجود دارد؛ سؤال این است که آیا مسلمین به چنین فردی که مدعی است ایمان می‌آورند؟ 

وی افزود: من این مثال را می‌زنم تا خودمان را در شرایطی قرار دهیم که بهتر مخالفان نبوت و قرآن را درک کنیم، قرآن در موارد زیادی سخن از قالت الیهود و یا قالت النصاری می‌آورد و بعد نظر درست را بیان می‌کند بنابراین برای فهم سنتز قرآنی باید مقدمات آن را خوب درک کنیم و بدانیم چرا برخی پیامبر(ص) را مجنون می‌دانند و به او ایمان نمی‌آورند و ایشان را درک نمی‌کنند. 

سرگلی با اشاره به آیه شریفه «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ ۚ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ ۗ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» اظهار کرد: اهل ذکر در این آیه یعنی شارحان تورات و علمای یهود. در آیه 48 و 50 سوره انبیاء هم باز ذکر تکرار شده است.