ایرانیان هرگز ادعای پهلو زدن به خلق زبان قرآنی را نداشته‌اند

به گزارش ایکنا؛‌ نشست «زبان و ادبیات فارسی، فرهنگ و هویت ایرانی» از سلسله نشست‌های «حلقه مطالعاتی: زبان و ادبیات فارسی، فرهنگ و هویت ایرانی» پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با محوریت کتاب «ایرانیان و رؤیای قرآن پارسی» اثر محمود فتوحی، روز یکشنبه؛ ۲۴ فروردین در سالن اندیشه این پژوهشگاه با حضور امید طبیب‌زاده قمصری و زاگرس زند برگزار شد.

زاگرس زند در این نشست با اشاره به آنکه کتاب «ایرانیان و رؤیای قرآن پارسی» اثری خواندنی است خاطرنشان کرد: گاه پژوهش‌هایی را در حوزه علوم انسانی شاهد هستیم که پژوهشگر در اثر تألیفی خود نویسندگی نکرده؛ اما دکتر فتوحی در این کتاب به سبب آنکه فردی صاحب قلم است، نویسندگی کرده و خواننده خود را از ابتدا تا انتهای کتاب همراه دارد.

وی با اشاره به آنکه شاید عنوان کتاب «ایرانیان و رؤیای قرآن پارسی» عنوانی چندان واضح برای مخاطب نباشد افزود: اما در عین حال همین نامگذاری موضوع جذابی است و ممکن است مخاطب را درگیر این چالش کند که ایرانیان در زیست، زمانه و تاریخ خود با توجه به واژه «رؤیا» که در عنوان کتاب به کار رفته به دنبال چه رؤیایی بودند. این عنوان ممکن است مخاطب را به پرسشگری و کنجکاوی در این ساحت وادارد که ایرانیان چه رؤیایی در مواجهه با قرآن داشتند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادبیات زبان فارسی با بیان آنکه ممکن است عده‌ای در مواجهه با نام این کتاب بیندیشند که منظور نویسنده ما را به عهد سامانیان (چهار هجری) و نخستین ترجمه‌های ایرانیان از قرآن سوق می‌دهد، یادآور شد: به اعتقاد من آنچه مدنظر نویسنده از واژه «رؤیا» بوده شاید با کلمه «آرمان» شایسته‌تر بیان و ادا شود.

وی ادامه داد: اینکه نویسنده بخواهد عنوان کند ایرانیان چه آرمانی را در برابر قرآن مسلمانان در ذهن خود می‌پروراندند شاید به سبب پرهیز از مباحث ممیزی و یا به شائبه بردن ذهن مخاطبان بوده باعث شده نویسنده را بر آن دارد که از واژه رؤیا استفاده کند.

همنشینی پژوهش ادبی و تاریخی به شکل توامان

زند با تأکید بر حرکت هوشمندانه نویسنده کتاب «ایرانیان و رؤیای قرآن پارسی» تصریح کرد: ایرانیان بعد از جنگ اعراب و پذیرش اسلام تا به امروز هیچ‌گاه ادعایی نداشتند که کتابی یا اثری در برابر قرآن کریم در ساحت متن ادبی تولید کنند و همواره این نظر رد شده است.

این پژوهشگر و محقق حوزه زبان و ادب فارسی خاطرنشان کرد: اما از روی دیگر رقابت جهان ایرانی با جهان اسلام؛ زبان فارسی و زبان عربی و در معنای کلان آن معنویت ایرانی است که همواره ادبا، عرفا، شاعران، نویسندگان و پژوهشگران ایرانی را بر آن واداشته تا در ساحت این تأثیر و رقابت؛ خط و ربط معنویت ایرانی را به گونه‌ای پیش ببرند که امروز در قالب برداشت‌های معنویت عصر حاضر؛ ما آن را اسلام ایرانی خطاب کنیم.

زند با اشاره به آنکه هدف اصلی کتاب «ایرانیان و رؤیای قرآن پارسی» طرح این پرسش است که مثنوی معنوی مولانا، شاهنامه فردوسی و غزلیات حافظ به عنوان سه متن اصلی که نویسنده در این اثر در قالب شاهکارهای ادب فارسی به آنها اشاره کرده است فراتر از شاهنامه؛ مثنوی و غزلیات حافظ گام برداشتند و حوزه خلق ادبیات خود را به «ابرمتن فَرَه ‌مند» ارتقا داده‌اند، یادآور شد: نکته دیگر این کتاب آن است که «ایرانیان و رؤیای قرآن پارسی» از حوزه زبان‌شناسی و ادب‌شناسی به واسطه نویسنده اندیشمند و صاحب دغدغه‌اش؛ گام را فراتر نهاده و حوزه ایران‌شناسی را نیز در منقاش قلم خود مدنظر داشته است.

وی ادامه داد: از همین روست که ما شاهد همنشینی پژوهش ادبی و تاریخی به شکل توامان هستیم که «تاریخ ادبیات»؛ «تاریخ اندیشه» و «تاریخ فرهنگ» را نویسنده در این اثر مورد کاوش قرار داده و با همین نگاه هوشمندانه به گسترش دامنه مخاطبان خود تحقق بخشیده است.

تاکید بر اهمیت هویت ایرانی و زبان فارسی

زند با بیان آنکه کانون اصلی و دال مرکزی این اثر ذیل اهمیت چالش هویت ایرانی در بعد از اسلام به ویژه از زاویه دید نخبگان ایرانی قرار می‌گیرد، تصریح کرد: جامعه عرفا؛ ادبا و نخبگان ایرانی در طول هزاره زبان و ادب فارسی همواره کوشیدند تا علاوه بر سازش و آشتی با آنچه که معرفت و عرفان اسلامی از زاویه دید عربی است، هماهنگی ایجاد کنند و این همان فرهنگ ایرانی و همنشینی با فرهنگ اسلامی است که فصلی متفاوت و مجزا را در حوزه معنویت و عرفان ایرانی اسلامی با خود به همراه داشته است.

عضو هیئت علمی دانشگاه زبان و ادب فارسی با تأکید بر آنکه شعرای بزرگ ایرانی از دیرباز تا امروز به تمثیل و تشبیه یا با تأکید کار خود را در امر زبان و ادب، سرایش و نگارش آثار سترگ فارسی پیامبرگونه دانستند و ما این از حرکت و ادعا را از ناصرخسرو تا اخوان ثالث شاهد هستیم، خاطرنشان کرد: جمیع ادبای بزرگ و عرفای نامی ایرانی تلاش کردند تا در سیر آفاق و انفس خود دست به تولید متونی و خلق ادبیت ادبیاتی بزنند که با کتاب‌های بزرگ آسمانی؛ مفهوم‌ها؛ شکل و شمایل آنها پهلو بزند و این را در ادبیات شاهدیم که ادعای خلق آثاری چون «زبور داوود» را دارند یا آنجا که «ابن اثیر» شاهنامه؛ شاهکار فردوسی را قرآن عجم می‌داند.

زند در پایان با اشاره به آنکه ادبیات به عنوان تولید اجتماعی زمانی که گام خود را به سمت معنویت استوار می‌کند ساحت فعلیت و فعالیت خود را از زمین به سمت آسمان و عرفان الهی می‌برد یادآور شد: این همان جریان‌شناسی انسان و خداشناسی است که معرفت، عرفان و دانش آن را باید میان عرفای ایرانی مورد رصد قرار دهیم.

شباهت صادق خلخالی و احمد شاملو

طبیب‌زاده به عنوان سخنران دیگر این نشست در ابتدای سخنان خود با اشاره به آنکه به تازگی نسلی از اندیشمندان و پژوهشگران حوزه ادبیات که پیداست دوران جدیدی را در حوزه ادب فارسی شکل داده میان دانشمندان ادبیات و پژوهش‌های ادبی ما شکل گرفته تأکید کرد: این نسل نوید فاصله گرفتن از نگاه انحصاری سبک‌شناسانه به تاریخ و ادبیات ایران را در تمامی ابعادش می‌دهد.

وی با اشاره به متن کتاب «ایرانیان و رؤیای قرآن فارسی» و نام آوردن از دو شخصیت با دو طیف متضاد؛ با جهان و روایت‌هایی کاملا در دو نقطه مقابل همچون صادق خلخالی و احمد شاملو که دکتر فتوحی در این کتاب به آنها اشاره کرده است، یادآور شد: این دو انسان که کاملا از جهان روایت و تفکر در دو نقطه مقابل هستند وقتی در مواجهه با متنی ثابت چون شاهنامه قرار می‌گیرند؛ هر دو نظر مشابهی دارند و اینجاست که این پرسش شکل می‌گیرد که چطور چنین چیزی ممکن خواهد بود؟

طبیب‌زاده با تاکید بر آنکه بدیهی است که هر دو نگاه شاملو و خلخالی برآمده از نگاهی ایدئولوژیک است بیان داشت: همین دو نگاه ایدئولوژیک که یکی به جد و با نگاه ایرانِ باستانی و وطن‌پرستانه همراه است و دیگری عمیق در مباحث حوزه عرفان نظری اسلامی باعث شده تا بر ستایش شاهنامه استوار باشند و هر دو به این اثر در چشم فخری از مفاخر ادب فارسی نگاه کنند.

این محقق، پژوهشگر و مدرس دانشگاه با طرح این پرسش که آیا می‌توان تنها به این دو دیدگاه ادبی که سنتی است در فکرت آثار تحلیلی در حوزه عرفان و ادب فارسی استوار بود یا نگاه سومی را می‌توان به میان آورد خاطرنشان کرد: وقتی به مقطع مطالعات امروزی نگاه می‌کنیم این مسئله کاملا هویداست که مطالعات ادبی در حوزه تمدن ایرانی و ادبیات سترگ آن ما را با مولفه‌ها و نقاط دیده نشده در حوزه معرفت، معنویت و ایرانیت راهنمایی می‌کند.

نگاه دوقطبی و غفلت از برجستگی‌های شاهکارهای فارسی

طبیب‌زاده با تأکید بر آنکه فارغ از نگاه وطن‌پرستانه یا ایدئولوژیک مذهبی که نگاه دوقطبی شاملو و خلخالی را نمایندگی می‌کند؛ نگاه ادبی دیگری که بر ماهیت و کیفیت متن استوار است و باعث اقبال بیشتر در کشف و شهود متون ادبی و عرفانی ایران می شود وجود دارد، گفت: همین مداقه به ما گوشزد می‌کند که اگر فقط ما با نگاه ایدئولوژیک استوار باشیم بسیاری از برجستگی‌های متون ادبی و عرفانی که گاه همان برجستگی‌ها به ماندگاری شاهکارهای ادبی بدل شده را نادیده گرفته‌ایم و از آنها غفلت کرده‌ایم.

به گفته این مدرس دانشگاه؛ این نگاه سوم و توجه به برجستگی‌های متون ادبی و عرفانی دقیقا همان مولفه‌ای است که ما با بطن و متن قرآن کریم در قالب زبان و ادبیات که کلام آن ما را مسخ و مسحور می‌کند قرابت دارد و این دقیقا همان بلاغت عظیمی است که در آثار بزرگ ادب فارسی وجود دارد که فارغ از نام شاعر؛ سراینده زبان و ادب و واژگان آنهاست که ما را مسخ و مسحور می کند.

طبیب‌زاده در پایان تأکید کرد: هیچ یک از ما در بلاغت و فصاحت قرآن کریم؛ بلندا و عظمت آن شکی نداریم. حتی میان غیرمسلمانان نیز این امری بدیهی است. پژوهشگران و اندیشمندان حوزه ادبیات جهان نیز تردیدی ندارند که کتاب آسمانی مسلمانان در اوج فصاحت و بلاغت است و ما این حد کمال را در حد شاهکار خطاب می‌کنیم. از همین روست که ایرانیان در حوزه سرایش آثار ادبی؛ عرفانی؛ حماسی و غنایی خود هیچگاه ادعایی برای پهلو زدن به خلق زبان قرآنی یا اثری در برابر آن نداشته و ندارند.