روانشناسی اسلامی؛ علمی وارداتی یا خودساخته با ریشه‌ای 900 ساله

به گزارش ایکنا، امروز نهم اردیبهشت‌ماه مصادف است با سالروز «تشکیل سازمان نظام روانشناسی» که در تقویم رسمی کشور به عنوان روز «روانشناسی و مشاوره» نام‌گذاری شده است. 

این روز فرصتی است تا ضمن گرامیداشت تلاش‌های همه روانشناسان و به ویژه پیشکسوتان کشور در این حوزه به واکاوی مسائل مبتلابه این رشته مهم و حیاتی در سلامت روان مردم جامعه بپردازیم.

شاید بتوان گفت یکی از مباحثی که طی دهه اخیر در خصوص رشته روانشناسی مطرح و برای عده‌ای سؤال برانگیز شده، فعالیت شاخه‌ای از این علم به عنوان روانشناسی و مشاوره اسلامی است. اما به راستی روانشناسی اسلامی چیست؟ ریشه و مبدأ پیدایش آن کجاست و در شرایطی که فشارهای روانی وارده بر مردم جامعه بسیار زیاد است، به بهبود سلامت روان جامعه چه کمکی می‌تواند کند؟

زهیر احمدی، نویسنده، پژوهشگر و عضو انجمن روانشناسی اسلامی در گفت‌وگو با ایکنا به تبیین اهمیت روانشناسی و ضرورت توجه به بعد اسلامی این علم پرداخت که در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ روانشناسی اسلامی دقیقاً چیست و چه تفاوتی با علم روانشناسی معمول مطرح در دنیا دارد؟ 

روانشناسی اسلامی با روانشناسی متداول امروزی در تعریف، هدف، روش و مبانی خود تفاوت‌هایی دارد، اگرچه در اهداف ممکن است اختلاف چندانی نداشته باشند. هدف روانشناسی، چه اسلامی و چه غیراسلامی، کمک به مردم و حل مشکلات روانشناختی آنان است با این تفاوت که روانشناسی اسلامی، هدف به تعالی رساندن مادی و معنوی انسان را نیز دارد. اما آنچه در واقع متفاوت است، تعریف، روش و مبانی این دو رویکرد از روانشناسی است.

روانشناسی موجود به عنوان علم مطالعه رفتار و فرایندهای ذهنی تعریف می‌شود، در حالی که روانشناسی اسلامی تفاوت‌های ساختاری با آن دارد. یکی از مهم‌ترین تفاوت‌ها در روش‌ها و مبانی است. روانشناسی اسلامی، مطالعه روان را براساس دیدگاه اسلام از جمله نقل و عقل و تجربه انجام می‌دهد، در حالی که روانشناسی متداول بر روش تجربی تکیه دارد و یافته‌های خود را از طریق علوم آزمایشگاهی ارائه می‌دهد.

روانشناسی اسلامی براساس آموزه‌های قرآن و مکتب اسلام، انسان را تعریف می‌کند و در پی پاسخگویی به نیازهای او حتی در جوامع غیراسلامی است. این رویکرد، تفاوت بنیادینی با روانشناسی متداول دارد، چراکه روانشناسی اسلامی از قرآن، تجربه و نقل بهره می‌گیرد، در حالی که روانشناسی موجود صرفاً به تجربه بسنده می‌کند. این تفاوت اصلی بین روانشناسی اسلامی و روانشناسی رایج است.

در جامعه‌ای مانند جامعه ما که رنگ‌وبوی اسلامی دارد، روانشناسی اسلامی کارایی بیشتری نیز دارد. روانشناسی صرفاً یک علم خالص نیست، بلکه علمی فرهنگی است. به عبارتی فرهنگ‌ها بر این علم تأثیر می‌گذارند و بر نتایجی که قرار است ارائه دهد اثرگذار هستند. مانند فرهنگ‌های دیگر که روانشناسی را براساس فرهنگ خود ارائه دادند مثل روانشناسی مسیحی یا روانشناسی یهودی، روانشناسی اسلامی می‌تواند در جامعه اسلامی به نیازهای اساسی مردم پاسخ دهد.

ایکنا ـ روانشناسی اسلامی و روانشناسی معمول مطرح در دنیا چه رویکرد و کنش و واکنشی نسبت به یکدیگر دارند؟

در مورد روانشناسی اسلامی، چند دیدگاه مختلف وجود دارد، دیدگاه اول کاملاً روانشناسی اسلامی را رد می‌کند و معتقد است روانشناسی یک علم است، مانند ریاضیات و فیزیک که اسلامی و غیراسلامی ندارد. دیدگاه دوم مخالفت با روانشناسی موجود است. آنها معتقدند روانشناسی موجود به کلی با اندیشه‌ها، باورها و مبانی فکری اسلام در تضاد است و قابل پذیرش نیست.

اما دیدگاه متعادل‌تری نیز وجود دارد که ما طرفدار آن هستیم. این دیدگاه معتقد است آن بخش از روانشناسی که برای ما مفید است، با ارزش‌ها و مبانی ما سازگار است و به کارمان می‌آید، مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما بخش‌هایی که در تقابل با ارزش‌های ماست، رد می‌شود. در درمان و پژوهش‌ها نیز از روانشناسی متداول استفاده می‌کنیم، ولی هرجا با اصول ما ناسازگار باشد، آن را نمی‌پذیریم.

از نگاه ما، روانشناسی اسلامی نسبت به روانشناسی موجود نگاه جامع‌تری دارد. چون روانشناسی موجود صرفاً بر تجربه تکیه می‌کند، اما روانشناسی اسلامی علاوه بر تجربه، از عقل و نقل (مانند قرآن و احادیث) نیز بهره می‌برد. این منابع می‌توانند در پیشبرد نیازهای جامعه بشری به سمت تعالی، به ما کمک کنند. پایه اصلی روانشناسی اسلامی، قرآن و احادیث است، اما از تجربه نیز استفاده می‌کند و آن را قبول دارد.

ایکنا ـ آیا از ابتدا روانشناسی اسلامی در ایران مطرح شد؟

متأسفانه برخی از دوستان و روانشناسان داخلی ما، با اینکه نزدیک به ۱۷ انجمن علمی روانشناسی اسلامی در دنیا فعال است و گروه‌های مختلفی بر روی این موضوع واحد همکاری می‌کنند، در مورد روانشناسی اسلامی هنوز تردید دارند و فکر می‌کنند این روانشناسی توسط حوزه علمیه قم ایجاد شده است؛ در حالی که ما حتی در کشوری مثل آمریکا انجمن روانشناسی اسلامی داریم و پژوهشگران متعددی بر روی این موضوع تحقیق می‌کنند. مثلا مؤسسه یورک الکرم در این زمینه فعالیت می‌کند. در استرالیا انجمن روانشناسی اسلامی وجود دارد. در انگلیس و بسیاری از کشورهای دیگر هم انجمن روانشناسی اسلامی حضور دارد. یعنی در واقع این گزاره در دنیا کاملاً جا افتاده که روانشناسی می‌تواند براساس اندیشه اسلامی توسعه یابد و رشد کند.

سؤال اینجاست که تفاوت روانشناسی با ریاضی چیست؟ اصلاً چرا برخی روانشناسی را با ریاضی و فیزیک مقایسه می‌کنند و معتقدند روانشناسی، اسلامی و غیر اسلامی ندارد. متأسفانه برخی علوم انسانی را با علوم غیرانسانی مخلوط می‌کنند. روانشناسی، جامعه‌شناسی، مدیریت و فلسفه جزو علوم انسانی هستند و چون مستقیماً با انسان سروکار دارند و انسان در جهان بینی‌های مختلف، تعریف گوناگون دارد، آنها می‌توانند برچسب اسلامی یا غیراسلامی بخورند. برخلاف ریاضیات که ماهیتاً انتزاعی است، این علوم تحت تأثیر جهان بینی‌ها و ارزش‌ها قرار می‌گیرند.

در سراسر دنیا این رشته علمی پذیرفته شده است. کتاب‌ها و مقالات بی‌شماری در این زمینه نوشته شده که کافیست یک جست‌وجوی ساده در اینترنت با کلید واژه‌های «انجمن روانشناسی اسلامی در آمریکا» یا «روانشناسی اسلامی در انگلیس» انجام دهیم. این علم توسط مسلمانان و غیر مسلمانان مطرح شده البته سردمداران این علم مسلمانان هستند. نکته جالب اینجاست که در دل آمریکا، افرادی که حتی ایرانی هم نیستند و کوچک‌ترین ارتباطی با حوزه‌های علمیه یا نهادهای مذهبی ندارند، این علم را پایه‌گذاری کرده و توسعه می‌دهند.

ایکنا ـ بر این اساس آیا علم روانشناسی اسلامی نیز علمی وارداتی به کشور ایران است؟

این علم در خارج از ایران وجود دارد ولی آنچیزی که ما به عنوان روانشناسی اسلامی در ایران و به ویژه در قم داریم، یک تولید بومی و اصیل است. اگر آنها در آمریکا روانشناسی اسلامی دارند، ما هم در ایران نسخه خودمان را داریم که کاملاً اصیل و ریشه‌دار است. با این تفاوت که آنها تشنه یافته‌های ما هستند و معتقدند که آنچه در ایران در عرصه روانشناسی اسلامی اتفاق افتاده، کم نظیر و حتی بی‌نظیر است.

خوشبختانه روانشناسی اسلامی در کشور ما به نقطه مطلوبی رسیده و توانسته خود را در سطح جهانی معرفی کند. از جمله اساتید برجسته این حوزه، دکتر رفیعی‌‌هنر و دکتر آذربایجانی هستند که آثارشان در سطح بین‌المللی مطرح است. این اساتید دارای سه کتاب معتبر در زمینه روانشناسی اسلامی هستند که در سطح جهانی شناخته شده‌اند. جالب اینجاست که در میان پژوهشگران بین‌المللی این حوزه، ایران حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و این نشان دهنده ظرفیت بالای علمی کشورمان در این زمینه است.

ایکنا ـ مهم‌ترین ویژگی روانشناسی اسلامی در کمک به انسان‌های آسیب دیده چیست؟

مهم‌ترین ویژگی روانشناسی اسلامی، فلسفه‌ای است که در بنیان آن قرار دارد؛ یعنی نگاه خاص این مکتب به مسئله انسان است. هر دیدگاه و مکتب روانشناختی نگرش خاص خود را به انسان دارد، اما روانشناسی اسلامی انسان را موجودی باارزش و دارای جایگاه «خلیفه‌اللهی» می‌داند. این نگاه به انسان، نگاهی متعالی و ارزشمند است، برخلاف بسیاری از مکاتب دیگر که نگاهی فروکاهنده‌تر به انسان دارند.

نکته دوم و اساسی‌تر، محوریت خدا در روانشناسی اسلامی است. اگر بخواهیم روانشناسی اسلامی را در قالب یک هرم تصور کنیم، در رأس این هرم خدا قرار می‌گیرد و انسان در ذیل سایه پروردگار خود جای دارد. این در حالی است که در بسیاری از مکاتب دیگر، مثلاً در روانشناسی انسان‌گرا، محور و رأس هرم، خود انسان است. در دیدگاه روانشناسی موجود، انسان برای رسیدن به حال خوب مجاز به انجام هر کاری است، حتی رفتارهایی که در اندیشه اسلامی ما گناه محسوب می‌شوند. اما در نگاه ما، چون رأس هرم خداست، هر رفتاری پذیرفته نیست و فقط اعمالی مجازند که در چارچوب اراده پروردگار عالم باشند.

این تفاوت اصلی و ریشه‌ای است؛ ما رأس هرم را خدا می‌بینیم، آنها انسان را می‌بینند. برای مثال، دیدگاه فروید معتقد است آنچه انسان را به حرکت وامی‌دارد، غرایز اوست؛ درست مانند حیوانی که غرایزش او را به انجام کاری سوق می‌دهد. از این منظر، انسان نیز با غرایز خود به حرکت درمی‌آید. اینجاست که تفاوت ساختاری روانشناسی اسلامی با دیگر مکاتب روانشناختی آشکار می‌شود. در روانشناسی اسلامی، انسان موجودی فراتر از غرایز حیوانی است که با اختیار و عقلانیت و در مسیر بندگی به تکامل می‌رسد، نه صرفاً با پیروی از غرایز.

ایکنا ـ برای گسترش روانشناسی اسلامی با چه چالش‌هایی روبه‌رو هستیم؟ 

یکی از چالش‌های موجود در این زمینه، نگاه برخی از روانشناسان دانشگاهی است که روانشناسی اسلامی را به عنوان یک رشته کاملاً علمی نمی‌پذیرند. با بسیاری از دانشگاه‌های مطرح کشور مانند دانشگاه تهران که دارای هسته علمی قرآن و روانشناسی است و دیگر دانشگاه‌ها همکاری و تعامل داریم، اما مهم‌ترین چالش این است که بعضی از همکاران دانشگاهی ما این حوزه را یک رشته غیرعلمی می‌دانند و تصور می‌کنند مبانی و اصول ما فاقد پایه‌های علمی است. حتی گاهی زحمت یک جست‌وجو در مورد روانشناسی اسلامی را نمی‌کشند.

در این مسیر، نیازمند همکاری رسانه‌ها، نهادهای دولتی، مردم و همه کسانی که به این حوزه اعتقاد دارند هستیم تا دست به دست هم دهیم و این رشته را در کشورمان به بلوغ و بالندگی برسانیم. تنها با این همراهی است که می‌توانیم روانشناسی اسلامی را به عنوان یک دانش معتبر نه فقط در داخل کشور، بلکه در سطح جهانی معرفی کنیم و از دستاوردهای آن بهره‌مند شویم. این یک حرکت جمعی است که نیازمند مشارکت همه جانبه است تا بتوانیم در عرصه بین‌المللی نیز خوش بدرخشیم.

ایکنا ـ برای توسعه روانشناسی اسلامی چه اقداماتی باید انجام شود؟

در سراسر کشور، به ویژه در شهر تهران و همچنین شهر مقدس قم، کارهای بسیار ارزشمندی در حوزه روانشناسی اسلامی انجام شده است. آنچه باید تداوم یابد، همین پژوهش‌های جاری است. نیازمند تولید مقالات بیشتر و ارتقای سطح پایان‌نامه‌های دانشگاهی و حوزوی هستیم. هدف ما علمی‌سازی روانشناسی اسلامی است؛ یعنی استخراج داده‌های روانشناسی قرآنی و احادیث، سپس آزمودن آنها در چارچوب روش‌شناسی روانشناختی و اثبات کارآمدی عملی آموزه‌های قرآنی به جامعه علمی و دانشگاهی کشور.

مثلاً در زمینه افسردگی، پروتکل‌های درمانی مبتنی بر قرآن طراحی کرده‌ایم. داده‌های مربوط به سلامت روان و افسردگی را از قرآن استخراج کرده، در محیط کلینیکی آزموده‌ایم و به جامعه علمی ارائه داده‌ایم. این روند درباره سایر اختلالات و مفاهیم روانشناختی نیز انجام شده یا در حال انجام است.

عامل شتاب‌دهنده به رشد روانشناسی اسلامی در ایران، عزم پژوهشگران و اندیشمندان برای کار عمیق بر مفاهیم قرآنی و اسلامی است. با این حال، نکته تأمل‌برانگیزی وجود دارد؛ در جامعه علمی ما گاه مطالعه عمیق و جدی درباره پیشینه تاریخی خودمان مغفول مانده است. مقاله ارزشمند دکتر رفیعی درباره سیر تاریخی روانشناسی نشان می‌دهد که مثلاً در سده‌های پیش، اندیشمندان ایرانی مانند ابن سینا (که حدود ۹۰۰ سال پیش می‌زیست) به موضوعاتی مثل افسردگی پرداخته‌اند، در حالی که روانشناسی مدرن تنها از سال ۱۸۷۹ (کمتر از ۲۰۰ سال پیش) شکل گرفته است.

این واقعیت تاریخی که ما زمانی روانشناسی داشتیم که در غرب وجود نداشت، نیازمند بازنمایی رسانه‌ای است. اگر رسانه‌ها بتوانند این حقیقت را به جامعه علمی و عمومی منتقل کنند، انگیزه مضاعفی برای پژوهشگران ایجاد خواهد شد. آگاهی از این پیشینه غنی می‌تواند موتور محرکه‌ای برای شتاب بخشیدن به رشد روانشناسی اسلامی در کشور باشد و ما را در این مسیر پرثمر، سریع‌تر به پیش برد.

ایکنا ـ باتوجه به هزینه بالای مشاوره‌های روانشناسی، روانشناسان اسلامی چگونه می‌توانند کمک بیشتری به مردم کنند؟

در حال حاضر مراکز متعددی در سراسر کشور فعال هستند که با گسترش فضای اینترنتی و امکان برگزاری کلاس‌ها و مشاوره‌های آنلاین، خدمات ارزشمندی ارائه می‌دهند. بسیاری از همکاران ما در قالب مشاوره‌های رایگان، پویش‌های مردمی در برنامه‌های حمایتی مشارکت فعال دارند.

در تهران، قم و دیگر شهرهای کشور، دفاتر و مراکز متعددی وجود دارند که یا خدمات کاملاً رایگان ارائه می‌دهند یا با تخفیف‌های قابل توجه ۳۰ تا ۴۰ درصدی و امکان بهره‌مندی عموم مردم از خدمات روانشناختی را فراهم می‌کنند. گروهی از طلبه‌های روانشناس نیز به صورت تلفنی و آنلاین مشاوره‌های رایگان روانشناسی اسلامی ارائه می‌دهند. همچنین در شبکه‌های اجتماعی مثل ایتا روانشناسان در حال ارائه خدمت هستند. گاهی نیز در قالب پویش‌های مردمی، برنامه‌های خیریه، ایستگاه‌های صلواتی یا موکب‌های پیاده‌روی حضور پیدا می‌کنیم و از تخصص و توانایی‌هایمان برای خدمت به مردم استفاده می‌کنیم.

گفت‌وگو از زهرا ایرجی